ZBIGNIEW PRONASZKO, Akt z książką na tle Miechowa, przed 1921

Zbigniew Pronaszko (1885–1958)
Akt z książką na tle Miechowa, przed 1921

olej na płótnie
116 × 102,5
nr inw. MNP Mp 3306

Zbigniew Pronaszko był jednym ze współtwórców Ekspresjonistów Polskich, późniejszych Formistów, pierwszej w XX w. – obok poznańskiego Buntu – grupy artystycznej programowo odwołującej się do nowoczesności. Założenia ideowe, formułowane wobec ekspresjonizmu, futuryzmu i kubizmu, akcentujące także wagę tradycji ludowego malarstwa podhalańskiego, miały prowadzić do stworzenia nowego stylu. Od samych początków aż po kres istnienia grupy Pronaszko był jednym z najważniejszych jej członków, a jego wypowiedzi teoretyczne, przede wszystkim zaś rzeźby i obrazy, stały się istotnym punktem odniesienia dla polskiej nowoczesności rodzącej się na przełomie drugiej i trzeciej dekady XX w.
Akt z książką na tle Miechowa należy do najbardziej złożonych formistycznych obrazów Pronaszki. Klarowna i konsekwentna kompozycja w pełni realizuje jego programową wypowiedź z 1917 r.: „Treścią obrazu jest jego forma i barwa. Wszystko inne – literatura (…). Kształt jest przypadkowy jako wyraz natury (…), forma jest stała jako wyraz twórczości”. Jednocześnie spośród malowanych wówczas dzieł niniejszy obraz jest jedynym, w którym pojawia się nowatorstwo ikonograficzne. Istotnym novum, także na tle twórczości innych formistów (wyjąwszy futurystyczne wizje miast Chwistka), jest tu przedstawienie leżącej nagiej kobiety czytającej książkę na tle pejzażu miejskiego, w którym dominantę stanowią kominy przemysłowe. Ważne jest nie tylko powołanie samego wyobrażenia miasta jako miejsca związanego z nowoczesnością (innowacyjność, nowe technologie), ale i te znaczenia obrazu, które wynikają z przeciwstawienia zamykającej kompozycję miejskiej panoramy miasta i rozległej natury, komponowanej wzdłuż linii diagonalnych. Niepokojącą obecność nowoczesnego miasta w harmonijnie tu zespolonym świecie kultury i natury możemy odczytać jako głos Pronaszki w modernistycznych dyskusjach nad atrakcyjnością (wizja futurystyczna) bądź zagrożeniami (ekspresjonizm) niesionymi przez cywilizację. Ten zwrot ku tematowi możemy zarazem uznać za jedną z zapowiedzi zmian, jakie niedługo potem dokonały się w sztuce Pronaszki, prowadzących artystę ku wizji klasycyzującej.

tekst: Maria Gołąb

AUDIODESKRYPCJA
dla osób z dysfunkcją wzroku

Nude with a Book in the Foreground of Miechów, prior to 1921
oil on canvas, 116 × 102.5

Zbigniew Pronaszko was one of the co-founders of the Polish Expressionists, later Formists, the first artistic group of the 20th c. – apart from the Poznań Bunt – who made modernity a part of their programme. Ideological assumptions, put forth with respect to Expressionism, Futurism and Cubism, stressing also the importance of the tradition of folk painting from the Podhale region, were to lead to the creation of a new style. From the very beginning until the end of the group’s existence Pronaszko was one of its major members, and his theoretical output, but first of all his sculptures and paintings, are an important reference point for Polish modernity being born at the turn of the 1930s.

Nude with a Book in the Foreground of Miechów is one of Pronaszko’s most complex paintings. The clear and consistent composition fully implements his programmatic statement of 1917: “The content of the painting is its form and colour. All else is literature. (…) Shape is accidental as an expression of nature, (…) form is constant as a manifestation of art.” At the same time, out of the paintings of the time, this work is the only one that shows iconographic innovativeness. An important novelty, also with the art of other Formists (with the exception of the Futurist visions of cities by Chwistek), is the representation of a nude woman who is reading a book against the backdrop of an urban landscape, dominated by industrial smokestacks. What is significant is not only the conjuring up of the very image of a city as a place connected with the modern (innovativeness, new technologies), but also those meanings of the painting that arise from the contrast between the urban panorama and extensive nature, composed along diagonal lines. The unsettling presence of a modern city in a harmoniously merged world of culture and nature can be read as Pronaszko’s contribution to the Modernist debates on the attractiveness of civilisation (Futurist vision) or its unavoidable threats (Expressionism). This turn to the theme can be also seen as one harbinger of changes that transpired soon afterwards in Pronaszko’s art. and which led the artist to a Classicist vision.

tłum. Marcin Turski