JACEK MALCZEWSKI, Eloe z Ellenai, 1908-1909

Jacek Malczewski (1854–1929)
Eloe z Ellenai, 1908–1909

olej na płótnie, 218 × 129
nr inw. MNP Mp 2045

Obraz należy do cyklu dzieł inpsirowanych poematem Anhelli Juliusza Słowackiego, malowanych przez Malczewskiego od końca lat 70. XIX w. Temat został wskazany młodemu artyście przez ojca: „Pytasz mnie, jaki wybrać przedmiot” – pisał Malczewski w 1877 r. do syna – „Idź w tem za własnem natchnieniem (…), ja gdybym umiał rysować, odtworzyłbym jeszcze śmierć Szamana do słów Aniele mój. A może jeszcze w chwilach wielkiego rozigrania się fantazji, Eloe zabierającą ciało Ellenai”. Kompozycja odnosi się do następującego fragmentu utworu: „A Eloe, uklęknąwszy nad śpiącą, podłożyła pod nią z obojej strony końce skrzydeł łabędzich i zawiązała je pod umarłą. I z pełnymi trupa skrzydłami, wstawszy, na księżyc odeszła”.
Poemat przenoszący, jak pisał Słowacki, w sferę „zidealizowaną” obrazy sybirskich wygnańców i świat Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowym 1830 r. stanowił dla tamtego pokolenia jedną z ważniejszych lektur. Jego wieloznaczny, alegoryczno- symboliczny charakter decydował – jak pisano – o włączeniu zarówno dzieła, jak i całej twórczości poety do funkcjonującego w kraju systemu „języka więziennego”, stanowiącego niezrozumiały dla obcych swoisty kod porozumienia między rodakami. Pisany stylizowaną prozą biblijną, kreującą świat zjawisk nadprzyrodzonych, przepojony mistycyzmem, o nierealnej scenerii i kolorystyce, był niezmiernie trudny do malarskiego zobrazowania. Dlatego też po Anhellego sięgali najwięksi: Malczewski jako pierwszy, niebawem po nim Pruszkowski.
Poetycka inspiracja ogranicza się tu jedynie do poddania niezwykłego tematu, sam zaś obraz właściwościami swego języka otwiera świat czystej wizji malarskiej. „Wielkie rozigranie się fantazji”, rozpoczęte wcześniej Błędnym kołem i Melancholią, znalazło w tym obrazie imponujący wyraz. Zjawiskowość kolorytu, komplikacja konstrukcji przestrzeni – to wznoszącej się, to uciekającej w głąb – karkołomna, trudna do rekonstrukcji poza anioła i śliczna, śmiertelnie śpiąca Ellenai, wygodnie ułożona w anielskich skrzydłach – oto zasadnicze elementy specyficznego i właściwego Malczewskiemu języka malarskiego, który w realistycznych formach uobecnia w pełni subiektywną, symboliczną wizję.

tekst: Maria Gołąb

Eloe with Ellenai, 1908–1909
oil on canvas, 218 × 129

The painting is one of a series of works painted by Malczewski from the late 1870s and inspired by Juliusz Słowacki’s poem Anhelli. The young artist was attracted to the theme by his father: “You ask me what subject matter to choose,” wrote Malczewski, Sr.in 1877 to his son. “Follow your inspiration. (…) If I were able to draw, I would draw the death of the Shaman until the words My Angel. And possibly, if my imagination ran wild, I would draw Eloe collecting the body of Ellenai.” The composition illustrates the following passage from the poem: “And Eloe, kneeling over the sleeping woman, placed beneath her on either side the tips of her swan’s wings and tied them under the deceased. Then, with her wings full of the dead body, she rises and leaves for the moon.”
The poem, which according to Słowacki transferred the images of Polish exiles into Siberia and the world of the Grand Emigration following the 1830 November Uprising into an “idealised” zone, was one of the major texts of the then generation. Its polyvalent, allegorical and symbolic nature was instrumental in making both the poem itself and all of the poet’s literary texts part of a system of “prison language” in operation among Poles. This language was incomprehensible to the uninitiated and served a channel of communication between the compatriots. Written in a stylised biblical prose that sets in motion a world of supernatural phenomena, heavily mystical, using unreal settings and colours, it was extremely hard for it to be translated into a painting. That is why Anhelli was the subject matter of the greatest artists; Malczewski as the first one and soon afterwards Pruszkowski.
The poetic inspiration is limited to offering an unusual theme and the picture, through the properties of its own language, opens up a world of pure painterly vision. “Imagination running wild,” seen already in the Vicious Circle and Melancholy, is once again visible in this painting. The phenomenal use of colour, the complex construction of space, which alternatively rises and recedes into the background, the audacious positioning of the angel, difficult to reconstruct, as well as the beautiful Ellenai, mortally asleep and comfortably laid on the angel’s wings are the principal elements of Malczewski’s unique and special language of painting, which encapsulates a purely subjective and symbolic vision within realistic forms.