JÓZEF BRANDT, Pojmanie na arkan, 1881

Józef Brandt (1841–1915)
Pojmanie na arkan, 1881

olej na płótnie, 114 × 204,5
nr inw. MNP Mp 60

Józef Brandt, najbardziej znany przedstawiciel polskiej kolonii artystycznej w Monachium, był najlepszym odtwórcą anegdotycznych epizodów z historii polskich wojen kresowych. To właśnie egzotyka stroju i niezwykłość uzbrojenia jego bohaterów, często mylnie kojarzona z kulturą arabską, zachwycała nie tylko europejskich, ale i amerykańskich nabywców płócien artysty.
Scena ta, podobnie jak wiele malarskich wizji artysty, wywołuje skojarzenia z literackimi obrazami z Trylogii Henryka Sienkiewicza. Obu zaprzyjaźnionych twórców łączył podobny stosunek do przeszłości, zwłaszcza do XVII w., odmienny od historiozoficznej wizji Matejki. Obaj tworzyli „ku pokrzepieniu serc”, z rozmachem, „po malarsku” idealizując tradycję rycerską. Pierwsze sceny Ogniem i mieczem (pojmanie Chmielnickiego), pisane przez Sienkiewicza rok po powstaniu obrazu, żywo przypominają malarską wizję Brandta. Porywającą sugestywność sceny przedstawionej na obrazie opisał Sienkiewicz w sposób następujący: „Rzecz dzieje się na stepie ukraińskim: dwóch lisowczyków napadło Tatara (…). Śmiały i gwałtowny ruch jest cechą charakterystyczną tego obrazu: wszystko tu w skurczach i podskokach, znać nagłość napadu i bezskuteczność wysileń napadniętego. (…) Jest w tym jakaś ponura zgroza i okropność, którą podnosi pora dnia i krajobraz. (…) Obraz ten robi dziwne wrażenie, podobne cokolwiek do przerażenia. Jest jakiś tragiczny realizm w tym brutalnym napadzie”.
Scena ta malowana jest z typową dla Brandta malarską werwą; są tu: brawurowy ruch, malarskie efekty światłocieniowe, wiernie oddana przyroda bezkresnego zielonego stepu pod bezbrzeżnym błękitnym niebem. Obraz przedstawiający pełną napięcia brutalną scenę uwidacznia jeszcze inną oryginalną cechę malarstwa Brandta – intensywność oddziaływania opisywaną przez współczesnych jako zdolność wywoływania wrażeń dźwiękowych i zapachowych.
Miejsce rozgrywającego się wydarzenia – step, tło wielu obrazów Brandta, był dla Polaków doby porozbiorowej symbolem wolnej ziemi ojczystej.

tekst: Dorota Suchocka

Caught on a Lasso, 1881
oil on canvas, 114 × 204.5

Józef Brandt, the best known representative of the Polish artistic community in Munich, was an unequalled painter of anecdotal episodes from the history of wars fought on the Polish eastern frontier. It is the exotic clothes and the extraordinary weapons of his protagonists, frequently mistaken with Arab culture, that aroused the interest of European and American buyers of his paintings.
The scene, as many of the artist’s visions, is reminiscent of literary accounts known to Polish readers conversant with Henryk Sienkiewicz’s Trilogy. Both men, who were friends, showed a similar attitude to the past, in particular to the 17th c. Their approach was different from the historiosophic vision of Jan Matejko. Both artists worked “to uplift the hearts,” with a gusto, glamorising the knightly tradition in a “painter’s fashion.” The first scenes of With Fire and Sword (Chmielnicki taken captive), written by Sienkiewicz a year after the painting was completed, brings to mind Brandt’s painted vision. The capturing suggestiveness of the scene represented in the painting was described by Sienkiewicz as follows: “The event takes place in the Ukrainian steppe: two light cavalrymen attack a Tartar. (…) Bold and vehement motion is a characteristic of this painting: all is whirling and prancing, we can see the suddenness of the attack and the futility of the attacked man’s efforts. (…) There is here some sombre terror and horror, highlighted by the time of day and the landscape. (…) The painting makes a bizarre impression, akin to intense fear. There is some tragic Realism to this brutal assault.”
The scene is painted with Brandt’s signature verve. We find here audacious motion, painted effects of light and shadow, the faithfully executed nature of a green unbounded steppe under a limitless blue sky. The painting showing a tense brutal scene is indicative of one other original feature of Brandt’s painting: an intensity of impact defined by his contemporaries as an ability to evoke auditory and olfactory stimuli.
The steppe as the setting of the scene, Brandt’s favourite background, was a symbol of a free homeland for Poles living in a partitioned Poland.