MAKSYMILIAN GIERYMSKI, Rewizja nocna, 1872

Maksymilian Gierymski (1846–1874)
Rewizja nocna, 1872

olej na płótnie, 48,5 × 81
nr inw. MNP Mp 3484

Rewizja nocna Maksymiliana Gierymskiego jest dziełem ze wszech miar szczególnym: obraz namalowany przez jednego z najwybitniejszych polskich twórców 2 połowy XIX w. przez ponad sto lat uchodził za zaginiony. Po jego wystawieniu w Kunstverein w Monachium, Künstlerhaus w Wiedniu i Berlinie w 1872 r., wielokrotnie był opisywany przez polskich i niemieckich krytyków i historyków sztuki. Zwracał uwagę mistrzostwem wykonania trudnego zadania, jakim było przedstawienie skomplikowanej i wielofiguralnej sceny nocnej, oświetlonej światłem o różnym stopniu jasności. Potencjalny patos i groza nocnego zajazdu, jednego z epizodów krwawego powstania styczniowego, w malarskiej relacji Gierymskiego zostały przesunięte ku zapisowi zdarzenia o powszednim charakterze poprzez pozbawioną aranżacji, pozornie neutralną kompozycję. Jak pisano w „Tygodniku Wielkopolskim” w 1873 r., „Ot, obrazek zatytułowany Nieprzyjemne odwiedziny [Rewizja nocna]: cicha i ciepła noc letnia okryła swoją szatą podwórze małego dworku leżącego w ciemnej gęstwi ogrodów; księżyc oblewa je swymi mglistymi promieniami, a światło wydostające się przez wycięte w okiennicach serduszka znamionuje życie (…). Na podwórze wjechało moskiewskie kozactwo (…) nie napiętnował go niczym artysta (…) Ot przyjechali i pojadą – mogą być najgrzeczniejsi lub zbić nahajkami mieszkańców, dom zrabować i spalić… artyście nic do tego, również jak i tej pogodnej i cichej nocy”.
W tego rodzaju narracji o wypadkach, których artysta mógł być uczestnikiem, ujawnia Gierymski determinację malarza-realisty: zadanie malarskiego zbudowania sceny nokturnowej, z jej luministycznymi komplikacjami, stało się ważniejsze od przekazu osobistych emocji. I w tym dystansie tkwi siła tego i innych obrazów powstańczych zdolnych wciąż do przekazania w jednostkowym zdarzeniu uogólnionej prawdy o losie pokolenia.
Dzieło to, wraz z innymi płótnami Gierymskiego, w równym stopniu zaważyło na ukształtowaniu się w zbiorowej pamięci Polaków wyobrażenia o powstańczej nocy 1863 r. co Grottgerowska dramatyczna wizja powstania zawarta w patriotycznym cyklu „Polonia”.
Poprzez obecność w muzealnej ekspozycji obraz nadal kształtuje wspólnotę widzenia i współodczuwania tego fragmentu przeszłości.

tekst: Maria Gołąb

Nighttime Search, 1872
oil on canvas, 48.5 × 81

Maksymilian Gierymski’s Nighttime Search is by all accounts a unique work. The painting, by one of the most outstanding Polish artists of the 2nd half of the 19th c., was thought to be lost for over a century. After being displayed in the Kunstverein in Munich, the Künstlerhaus in Vienna and in Berlin in 1872, it was repeatedly reviewed by Polish and German art critics and historians. It was a magnificent rendition of a complex task of representing a multi-figure night time scene illuminated by light of varying intensity. The potential pathos and terror of a night search, one episode of the bloody January Uprising, were in Gierymski’s painting shifted to an account of a common event through the seemingly neutral composition devoid of artificial arrangement.
As Tygodnik Wielkopolski observed in 1873: “Behold a painting titled Unpleasant Visit [Nighttime Search]: a calm and warm night descended on a yard of a small manor house enveloped in a dark thicket of gardens; the moon bathes it with her indistinct rays, and the light emanating through the hearts cut in the shutters indicates some life. (…) This yard is invaded by Muscovite Cossacks; (…) the artist did not stigmatise tchem in any way. (…) Here they have come and they will go – they may either be most civil or lash the residents with their whips, plunder the house and set it on fire… The artist is impartial to this, as he is to the peaceful and calm night.”
This kind of narration of events that the artist may have been an eyewitness to shows Gierymski’s determination as a Realist painter: the artistic task of constructing a nocturnal scene with its complex illumination was more important than conveying personal emotions. Such a distance is the strength of this and numerous other paintings about the Uprising, forever capable of encapsulating in a single event a general truth about the fate of the generation.
The work, along with other Gierymski’s paintings, was as instrumental in developing Poles’ collective consciousness about the night of the 1863 Uprising as was Grottger’s dramatic vision of the Insurgence in his patriotic “Polonia” series.
The painting’s presence in the Museum’s exhibition helps it to continue shaping a common perception and consciousness of this fragment of the nation’s past.