WITOLD PRUSZKOWSKI, Spowiedź Madeja, 1879

Witold Pruszkowski (1846–1896)
Spowiedź Madeja, 1879

olej na płótnie, 139 × 114 cm
depozyt Muzeum Narodowego w Warszawie

Bujne zarośla wypełniają obraz. Półleżąca postać księdza opartego o pień drzewa zajmuje centrum tego liściastego świata. Tuż obok z zieleni wyłania się postać starca z siwą brodą – jego sylwetka wydaje się wizualnie scalona z drzewem znajdującym się też za nim, jakby zakorzeniona w ziemi i rozrastająca się w wykrzywiony pień i sękate konary. Tematem przedstawienia jest spowiedź. Zbój Madej wyznaje swoje straszne grzechy. Ksiądz wypuścił z ręki książeczkę do nabożeństwa, która stoczyła się aż ku brzegowi obrazu. Sylwetka duchownego wyznacza dynamiczną, przekątną linię kompozycji, powtórzoną przez konary i gest skruszonego Madeja. Nad rozgrzeszeniem, momentem przemiany, czuwa skrawek nieba prześwitujący nad gęstwiną. Moc sakramentu zamienia rosnące na drzewie jabłka w białe ulatujące gołębie.
Pokazując na obrazie spotkanie księdza z Madejem, Witold Pruszkowski przedstawił szczęśliwe zakończenie znanej w kilku wersjach legendy, która splata losy tych dwóch postaci. Według ludowych opowieści ojciec przyszłego księdza bezwiednie obiecał duszę swego syna samemu diabłu. Chłopiec, gdy podrósł, chciał odzyskać duszę, więc wyruszył w wędrówkę do piekła, po drodze spotkawszy Madeja. Obiecał zbójowi, że w drodze powrotnej opowie mu, jakie czekają na niego kary piekielne za jego grzechy. Wracając, spełnił tę prośbę, a wówczas przestraszony wizją cierpień złoczyńca postanowił odpokutować swoje winy i zamienił się w drzewo. Upłynęły lata, chłopak został księdzem i przybył, by wyspowiadać Madeja. Legenda, niezależnie od wersji, ostrzega przed piekłem, wskazuje na dobroczynną moc spowiedzi i pokuty, mówi o przebaczeniu i możliwości zmiany. Jest to równocześnie opowieść o personifikacji natury, jej kojącej sile, jedności świata.
Witold Pruszkowski, prekursor polskich modernistów, przyjaciel Adama Chmielowskiego, Aleksandra Gierymskiego, wychowanek szkoły monachijskiej, zakochany w polskiej wsi, zafascynowany był poezją romantyczną, jej fantastyką i mistycyzmem. Jego sztuka uznawana jest za połączenie polskiego romantyzmu z młodopolskim symbolizmem, wynik zauroczenia ludowymi legendami i owoc głębokiej religijności. Malowane przez niego pejzaże nawiedzały fantastyczne zjawy, a przyroda nabierała ludzkich cech. Malarstwo polskich symbolistów odziedziczyło po romantykach traktowanie pejzażu jako duszy ziemi. Zamieniony w drzewo Madej przewrotnie uosabia tę duszę – podlegającą przemianie, uświęcaną i sakralizowaną. Przyroda, która ma twarz starego zbója, poddaje się religijnemu obrzędowi. Sam zaś rytuał nabiera pozareligijnego sensu.

Madej’s Confession, 1879
oil on canvas, 139 × 114 cm
(deposit of the National Museum in Warsaw)

The painting is filled with lush thickets. The semi-reclining figure of a priest leaning against a tree trunk occupies the centre of this leafy world. Next to him, the figure of an old man with a grey beard emerges from the greenery, his silhouette visually merged with the tree behind him, as if rooted to the ground and growing into a twisted trunk and knotted branches. The theme here is a confession. The brigand Madej confesses his terrible sins. The priest has dropped the prayer book, which rolled all the way to the edge of the painting. The clergyman’s silhouette marks the dynamic diagonal line of the composition, echoed by the boughs and gesture of the repentant Madej. The absolution, the moment of transformation, is watched over by a patch of sky shining through the thicket. The power of the sacrament turns the apples growing on the tree into white soaring doves.
By showing a meeting of a priest and a highwayman, Witold Pruszkowski presented a happy ending of a legend known in several versions, which entangles the fates of these two characters. According to folk tales, the father of the future priest unknowingly pledged his son’s soul to the devil. The boy, when he grew older, wanted to get his soul back, so he set off on a journey to hell, having met Madej on the way. He promised the robber that on his way back he would tell him what the punishments of hell awaited him for his sins. Returning, he fulfilled this request, and then, frightened by the vision of suffering, the villain decided to atone for his crimes and turned into a tree. Years passed; the boy became a priest and came to hear Madej’s confession. The legend, regardless of the version, warns of hell, points out the benefits of confession and repentance, speaks of forgiveness, and the possibility of change. It is likewise a story about the personification of nature, its soothing impact, and the unity of the world.
Witold Pruszkowski, a precursor of Polish modernists, a friend of Adam Chmielowski and Aleksander Gierymski, a graduate of the Munich school, in love with Polish countryside, was fascinated with Romantic poetry, its fantasy and mysticism. His art is regarded as a fusion of Polish Romanticism and Young Poland symbolism, the result of an infatuation with folk legends and the fruit of a profound religious belief. The landscapes he painted were haunted by fantastic phantoms, and nature took on human characteristics. The paintings of the Polish Symbolists inherited from the Romantics the treatment of landscape as the soul of the earth. Turned into a tree, Madej subversively embodies this soul, subject to change, sanctified, and sacralised. Nature, which has the face of an old brigand, is subjected to a religious ritual. In turn, the ritual itself acquires an extra-religious sense.