Zbiory Muzeum Narodowego w Poznaniu współtworzone są przez kolekcje artystyczne i sztuki użytkowej, gabinetowy zespół numizmatów, a także historyczne bądź historyczno-artystyczne kolekcje ośmiu Muzeów – Oddziałów MNP. Większość naszych zbiorów artystycznych (w tym artystyczne rzemiosło), a także kolekcja etnograficzna wywodzi się z muzealnych instytucji powoływanych w Wielkopolsce od połowy XIX wieku po 1919 rok, najpierw przez środowiska polskie, później przez pruskie.

Podstawę naszej muzealnej tożsamości wytycza Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich w Wielkim Księstwie Poznańskim powołane w 1857 roku przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk (TPN). Dla rozwoju tamtego muzeum kamieniem milowym stal się rok 1870 – zakupienie przez Seweryna Mielżyńskiego kolekcji Edwarda Rastawieckiego. Ów zbiór obrazów, rycin i rysunków  polskich twórców k. XVIII i I połowy XIX wieku, kolekcja monet, medali, artefaktów archeologicznych i księgozbiór, przekazany został w całości rok później na własność TPN, wraz z tzw. Galerią Miłosławską – kolekcją własną Seweryna Mielżyńskiego złożoną z dzieł twórców europejskich i biblioteki. Dalsze hojne donacje Mielżyńskich, umożliwiające wybudowanie gmachu dla pomieszczenia całości zbiorów TPN (sfinalizowane w 1882) dopełniły mecenasowskich działań Rodziny. W uznaniu jej zasług Towarzystwo nadało muzeum działającemu w jego obrębie miano Muzeum imienia Mielżyńskich.

Na historię pruskiego kolekcjonerstwa publicznego w Wielkopolsce składa się działalność założonego w 1885 r. Towarzystwa Historycznego dla Prowincji Poznań (Historische Gesellschaft für die Provinz Posen); doprowadziło ono do stworzenia w 1893 r. Poznańskiego Muzeum Prowincji (Provinzial – Museum). Trzydziałowe zbiory muzeum: sztuki, przemysłu artystycznego i przyrodnicze, znalazły się w 1904 r. w nowo wybudowanej siedzibie, Kaiser Friedrich – Museum (KFM). Rangę tego Muzeum w znacznym stopniu zdeterminowała zdeponowana w nim w 1903 r. kolekcja Atanazego Raczyńskiego.

W latach II wojny światowej w wyniku niemieckiej okupacji i działań wojennych uległo zniszczeniu wiele bezcennych eksponatów, w tym kolekcje artystyczne, numizmatyczne i etnograficzne.

Rok 1919 inicjuje historię Muzeum Wielkopolskiego – bezpośredniego instytucjonalnego poprzednika Muzeum Narodowego w Poznaniu. Oficjalne otwarcie Muzeum nastąpiło w 1920 r. w gmachu dawnego KFM. Wysoką rangę tego Muzeum budowała zrazu kolekcja Atanazego Raczyńskiego oraz zbiór etnograficzny podarowany w roku otwarcia Muzeum przez Towarzystwo Ludoznawcze. Dla rozbudowy zaś ekspozycji polskiej sztuki najistotniejsze znaczenie miał depozyt Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z 1924 i 1933 r. z zespołem najcenniejszych obrazów z Muzeum im. Mielżyńskich.

Po 1945 r. struktura zbiorów Muzeum sukcesywnie ulegała zmianie, poszerzając kolekcjonerskie zakresy o sztukę współczesną, zbiory instrumentów muzycznych, plakatu, wojskowości, artefaktów związanych z historią Miasta Poznania, a także o zasoby muzealiów tworzących kolekcje i ekspozycje Oddziałów rezydencjonalnych w Rogalinie, Gołuchowie i Śmiełowie.

Chronologia powojennego rozwoju kolekcji Muzeum i powoływania jego Oddziałów przestawia się następująco:

1945 – powołanie Działu Instrumentów Muzycznych; 1956 otwarcie Muzeum Instrumentów Muzycznych w obecnej siedzibie

1949 – udostępnienie muzealnej ekspozycji w Rogalinie, w przejętym przez Muzeum rok wcześniej pałacu Raczyńskich; nazwa oddziału: Muzeum Pałac w Rogalinie

1950 – przemianowanie Muzeum Wielkopolskiego na Muzeum Narodowe w Poznaniu (MNP)

1951 – przekazanie MNP Muzeum Zamku w Gołuchowie; 1962 otwarcie ekspozycji stałej

1952 / 1953  – włączanie do zbiorów fragmentarycznie zachowanej kolekcji Muzeum Miejskiego, powołanego w Poznaniu na przełomie 1929 i 1930  r.

1954 – otwarcie Muzeum Historii Miasta Poznania, Oddziału MNP w dotychczasowej siedzibie; obecna nazwa oddziału: Ratusz- Muzeum Poznania

1963 – otwarcie Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego, Oddziału MNP w obecnej siedzibie

1965 – otwarcie Muzeum Rzemiosł Artystycznych, Oddziału MNP na Wzgórzu Przemysła

1975  – przejęcie przez MNP pałacu i parku w Śmiełowie i otwarcie w tym roku pierwszej wystawy stałej; obecnie Muzeum Adama Mickiewicza w Śmiełowie

1987 –  otwarcie wystawy stałej Muzeum Etnograficznego, Oddziału MNP w obecnej siedzibie

2017  – otwarcie Muzeum Sztuk Użytkowych po rozbudowie Zamku Królewskiego w Poznaniu w obecnej siedzibie; obecna nazwa oddziału: Muzeum Sztuk Użytkowych w Zamku Królewskim w Poznaniu

2022  – zmiana nazwy Muzeum Sztuk Użytkowych na Muzeum Sztuk Użytkowych w Zamku Królewskim w Poznaniu i Muzeum Historii Miasta Poznania na Ratusz – Muzeum Poznania

Dla artystycznych kolekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu fundamentalne znaczenie miało powołanie w 1991 Fundacji im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznani. Uregulowała ona status prawny zbiorów Raczyńskich z Rogalina, w tym Galerii Rogalińskiej Edwarda Aleksandra Raczyńskiego oraz kolekcji Atanazego Raczyńskiego, po przystąpienie w 1997 r. do Fundacji spadkobierców linii kurlandzkiej Raczyńskich. Szersze omówienie obydwu wybitnych historycznych zbiorów znalazło miejsce w tekstach informacyjnych poświęconych Galerii Sztuki Europejskiej oraz Galerii Sztuki Polskiej k. XVIII – poł. XX wieku