Historia
Muzeum w Rogalinie utworzone zostało w 1948 roku w dawnej siedzibie rodu Raczyńskich. Jej początki sięgają lat 70. XVIII wieku, kiedy Kazimierz Raczyński, wówczas pisarz wielki koronny, a z czasem starosta generalny Wielkopolski, Prezes Komisji Dobrego Porządku i marszałek nadworny koronny wzniósł tutaj okazałe założenie rezydencjonalne. O wyborze Rogalina zadecydowało jego malownicze położenie nad rozległą doliną Warty oraz bliskość Poznania, z którym fundatora łączyła ożywiona działalność publiczna.
Pałac w XVIII wieku
Rezydencja uznawana za jedną z najcenniejszych w Polsce, wzniesiona została w latach 1770–1776 według projektu nieznanego twórcy z kręgu architektów królewskich. Utrzymana w typie barokowych założeń „pomiędzy dziedzińcem a ogrodem”, nosi również cechy rokokowe i wczesnoklasycystyczne. Od początku była ważnym centrum życia towarzyskiego, politycznego i kulturalnego, miejscem kształtowania gustu artystycznego oraz polityki sprzyjającej reformatorskim planom Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Już w latach 80. XVIII wieku rozpoczęto klasycystyczną modernizację pałacu, prowadzoną na podstawie projektów dwóch królewskich architektów Dominika Merliniego i Jana Christiana Kamsetzera. Prace przerwała przedwczesna śmierć córki Kazimierza Michaliny, którą z braku synów ustanowił kolejną właścicielką rezydencji. Wydając ją za swojego kuzyna Filipa Raczyńskiego, doprowadził do utrzymania Rogalina w rękach rodu.
Pałac w XIX wieku
Do sprawy modernizacji Filip powrócił dopiero w 1801 roku, w którym budynkom stajni i powozowni nadal empirowy charakter, wykazujący zależność od twórczości architektów berlińskich.
Po 1815 roku prace kontynuował jego syn Edward, będący trzecim Panem na Rogalinie. W warunkach utraconej niepodległości zamienił on salę balową na romantyczną, neogotycką Zbrojownię, którą wyposażył w dawne polskie uzbrojenie i narodowe pamiątki. Prowadzące do niej reprezentacyjne wnętrza ubrał w dekorację empirową, wykazującą zależność i od dawnych projektów Kamsetzera, i od współczesnych realizacji polskich. Jego zasługą było także założenie naturalistycznego parku krajobrazowego z najstarszymi rogalińskimi dębami oraz kościołem-mauzoleum z 1820 roku. Jest to kopia słynnej antycznej świątyni zw. Maison Carée w Nîmes, która w podziemiach mieści kryptę o pseudośredniowiecznej dekoracji, zawierającą liczne pochówki rodziny Raczyńskich. Za czasów Edwarda i jego żony Konstancji z Potockich pałac był często odwiedzany przez wybitnych gości i przyjaciół, do których należał Julian Ursyn Niemcewicz, czy Adam Mickiewicz.
Na przełomie XIX i XX wieku
W końcu XIX wieku, za czasów Edwarda Aleksandra Raczyńskiego i jego żony Róży z Potockich pałac został poddany gruntownej renowacji, którą nadzorował młody architekt krakowski Zygmunt Hendel. Jemu też zlecono przekształcenie dawnej sali biesiadnej na neorokokową bibliotekę przeznaczoną do pomieszczenia kilkunastu tysięcy książek o sztuce, które Raczyński gromadził jako wybitny kolekcjoner, a zarazem wieloletni Prezes Krakowskiego Towarzystwa Sztuk Pięknych.
W swych działaniach nawiązał też do tradycji kolekcjonerskich zapoczątkowanych przez Zbrojownię swego dziada Edwarda, która w istocie była pierwszą izbą muzealną w Wielkopolsce, czy pierwszej tak nowoczesnej na polskich ziemiach, poznańskiej galerii Atanazego Raczyńskiego, wzniesionej w 1829 r. obok publicznej biblioteki jego brata – Edwarda. I tak, w 1910r. za południowym skrzydłem pałacu wybudował publicznie dostępną galerię, w której umieścił znakomitą kolekcję współczesnego malarstwa polskiego i zagranicznego, liczącą blisko 500 dzieł sztuki. Przeznaczony dla niej gmach, autorstwa poznańskiego architekta Mieczysława Powidzkiego utrzymany w stylu secesji prostolinijnej nawiązuje do średniowiecznej architektury sakralnej. Czyni to z niego modernistyczną świątynię sztuki, doskonale współgrającą z eksponowanymi w niej zbiorami.
Wśród licznych gości zaglądających w tym czasie do Rogalina znajdowali się zaprzyjaźnieni z właścicielami, artyści, literaci i działacze społeczni jak: Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Michał Wywiórski, ale też Henryk Sienkiewicz, czy August Cieszkowski jun.
Pałac w latach 1918-1939
Nie zmieniło się to w okresie międzywojennym kiedy pałac, należący wówczas do Rogera Raczyńskiego, wojewody poznańskiego i Ambasadora RP w Rumunii, był chętnie odwiedzany przez licznych przedstawicieli świata polityki i kultury, z Kajetanem Morawski, Kazimierą Iłłakowiczówną, Jerzym Giedroyciem, Prymasem Hlondem i Ambasadorem Francji na czele . Jego wystrój uległ wtedy tylko nieznacznym pracom renowacyjnym i aranżacyjnym, które dzięki zaangażowaniu żony Rogera Heleny z Rohozińskich pozwoliły zaadaptować dawny apartament paradny na piętrze na zajmowane przez nich sypialnie i salony. Ich staraniom wspomaganym przez brata Rogera Edwarda Bernarda zawdzięczamy uratowanie dużej części galerii rogalińskiej i zbiorów zbrojowni, które w obliczu zbliżającej się wojny ukryli w Muzeum Narodowym w Warszawie.
W czasie II wojny światowej
Zaanektowanie pustego niemal pałacu na siedzibę Hitlerjugend Gebietsführerschule, nie wpłynęło na jego dewastację. Poza demontażem wyposażenia biblioteki hendlowskiej oraz zaoraniem parteru ogrodu rokokowego i uszkodzeniem znajdujących się tam rzeźb Niemcy bowiem nie naruszyli jego substancji.
Pałac po 1945 roku
W takim stanie w 1945 roku został częściowo zasiedlony przez przypadkowych lokatorów oraz przejęty na siedzibę szkoły podstawowej, a także funkcjonującej w dawnej powozowni świetlicy wiejskiej, sklepu, przedszkola i ośrodka zdrowia.
Po zajęciu przez Muzeum w 1948 roku głównej części pałacu przez wiele lat prezentowano w niej muzealne zbiory rzemiosła artystycznego oraz ekspozycję poświęconą urodzonemu w Rogalinie Krzysztofowi Arciszewskiemu. W galerii natomiast zbiory etnograficzne, z czasem zastąpione przez, częściowo wówczas odzyskane zbiory rogalińskie.
Wola założyciela Fundacji oraz nowa sytuacja polityczna w Polsce otworzyła drogę do pełnej rekonstrukcji siedziby jako historycznego domu Raczyńskich. Pozyskanie w latach 2007-2009 oraz 2013-2015 znacznych środków z funduszy norweskich i unijnych pozwoliło na zakończenie ciągnącego się od lat 70. XX wieku remontu rezydencji i odtworzenie jego historycznego wystroju.
W 2018r. zespół pałacowy, a w 2020r. otaczający go dawny majątek ziemski zostały uznane za Pomnik Historii.
Obecnie zwiedzać można:
- Wnętrza historyczne w głównej części pałacu i jego lewym skrzydle, które oddają przedwojenny klimat rogalińskiego domu z wyposażeniem, które narastało od XVIII wieku do II wojny światowej. W południowym skrzydle można się też zapoznać ze zbiorami obrazów kurlandzkiej linii rodu Raczyńskich, która w 1997 roku przystąpiła do Fundacji.
- W prawym skrzydle pałacu: Galerię antenatów Atanazego Raczyńskiego z Gaju Małego oraz Gabinet londyński, będący wierną rekonstrukcją pokoju z oryginalnym wyposażeniem z londyńskiego mieszkania Edwarda Bernarda Raczyńskiego, ostatniego męskiego przedstawiciela wielkopolskiej linii rodu Raczyńskich, Prezydenta RP na Uchodźstwie.
- Galerię obrazów Edwarda Aleksandra z 1910 roku, która obecnie zawiera blisko 300 prac z jego kolekcji, z największym płótnem Jana Matejki „Dziewicą Orleańską” oraz dużym zespołem dzieł Jacka Malczewskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Leona Wyczółkowskiego, Wojciecha Weissa, Teodora Axentowicza i wielu innych, które zestawiono z dziełami twórców zagranicznych kupowanymi przez Raczyńskiego w czasie corocznych wyjazdów do Paryża i Monachium.
- Powozownię – tu, obok XVIII-wiecznych lektyk i saneczek dziecięcych, obejrzeć można pojazdy konne i akcesoria podróżne z przełomu XIX i XX wieku.
- Ogród rokokowy o skomplikowanej budowie przestrzennej z kopcem widokowym, kurtynami ziemnymi, szpalerowymi gabinetami i korytarzami, oraz pojedynczymi akcentami strzyżonych roślin i rzeźb mitologicznych bóstw.
- Park krajobrazowy, który otaczając rezydencję, łączy się w naturalny sposób z nadwarciańskimi łęgami i polami dawnego majątku. Muzeum zarządza obecnie blisko 30 ha jego dawnego obszaru ze słynnymi dębami – będących inspiracją dla wielu artystów.
