Słownik - Broń

alsbant – zob. rząd koński
bałta– siekiera bojowa pochodzenia tureckiego o szerokim ostrzu osadzonym na długim drzewcu; w Polsce używana za panowania Zygmunta Augusta
bruzdeczka - zob. głownia
brzeszczot – zob. głownia
buzdygan – broń obuchowa, używana na Wschodzie do walki wręcz oraz jako oznaka dowódcy; podobna do buławy, o gruszkowatej, stalowej głowicy, podzielonej na 6-8 pionowych piór. Buzdygan zdobiono zazwyczaj bogato wsch. motywami ornamentalnymi (inkrustacja, niello, rzeźba, itp.) B. przejęty ze Wschodu, najbardziej rozpowszechnił się na Węgrzech; w Polsce używany w XVI-XVIII w. jako oznaka godności rotmistrzów, pułkowników, poruczników i chorążych oraz mistrzów i starszych cechowych
cep bojowy – broń obuchowa złożona z kuli lub kija okutego żelazem i nabijanego kolcami, przymocowanego do drzewca za pomocą łańcucha; pojawił się w XIVw.; w średniowieczu powszechnie używany przez piechotę broniącą murów miejskich oraz powstańców chłopskich; przetrwał do XVIIw.
czanki – zob. kiełzno
czaprak – podkładka pod siodło z filcu, futra lub tkaniny. W XVI i XVIIw. (zw. także dywdykiem lub czołdarem), często kosztowny, wyszywany złotem, srebrem i jedwabiem; czaprak kładziono pod siodło lub na nie. Czapraki wojskowe ustaliły się w Polsce ok. poł. XVIIIw. (zw. także mitugami – zob.)
czołdar – zob. czaprak, dywdyk
dywdyk– 1. kosztowna tkanina wschodnia (turecka) z wełny kóz tybetańskich na osnowie z jedwabiu; wyrabiano z niej miękkie i bardzo cienkie chustki, szale, ozdobione wzorzystym szlakiem; używane w Polsce od XVI do 1 poł. XIXw.; 2. długie, sięgające pęcin paradne przykrycie na konia, najczęściej jedwabne, z karmazynowego sukna lub czerwonego aksamitu, przetykane złotem i srebrem, haftowane, obszywane złotą frędzlą, podszywane płócienną podszewką; używane w Polsce w XVII i XVIIIw.
dziryt – broń myśliwska i wojenna o stosunkowo krótkim drzewcu i długim grocie, używana od czasów najdawniejszych, głównie w krajach muzułmańskich od średniowiecza do XVIIIw.; dzięki użytym specjalnym gatunkom drewna i ażurowemu grotowi, dziryt był bronią lekką. Najdłuższe i często bogato zdobione groty miały dziryty tureckie
folgi – części zbroi rycerskiej sporządzane z wypukłych pasów metalowych, zachodzących jedna na drugą, umożliwiających wykonywanie ruchów; np. dolne części kirysów, części naramienników i nabiodrków
forkiet – widełkowata podpórka do muszkietu
garda - zob. jelec
głownia – (klinga, brzeszczot), część broni siecznej, od rękojeści w dół; ostra krawędź zwana ostrzem, krawędź przeciwna, tępa – tylcem; płaszczyzna główni - płazem; szerokie wgłębienie biegnące wzdłuż – strudziną; wąski rowek – bruzdeczką; ostre zakończenie - sztychem; część przylegająca do rękojeści, a zajmująca ok. 1/3 długości głowni – zastawą, która służy do zastawiania się przed ciosem, na niej najczęściej umieszczane są dekoracje
jelec kabłąkowy – często zw. gardą, część rękojeści broni siecznej przeznaczona do osłony dłoni, w którym zasadniczą rolę odgrywa kabłąk, czyli pręt łączący przednie ramię poprzecznego krzyża z głowicą
kałkan – wypukła okrągła tarcza pochodzenia wschodniego, z prętów drzewa figowego, oplecionych nicią jedwabną, często przetykaną nićmi srebrnymi i złotymi, z ozdobami z blaszek metalowych i kamieni; środek stanowił bogato zdobiony (inkrustacją, emalią, niellem) srebrny lub złocony krążek, zw. umbo; kałkany noszono w XVI i XVIIw. na długim rzemieniu przewieszonym przez ramię lub przy siodle; używane na Węgrzech i w Polsce, gdzie w XVII w. zaczęto je wyrabiać, zastępując pręty figowe trzciną hiszpańską
kantar - rodzaj uproszczonej, najczęściej skórzanej uzdy dla konia lub innych zwierząt hodowlanych, który umożliwia ich czyszczenie, prowadzenie i wykonywanie przy nich innych prac. Stosowane także do trzymania konia w boksie lub na innym stanowisku, gdzie uwiązany jest za pomocą kółka a nie wędzidła.
karacena – pancerz z łusek metalowych przymocowanych za pomocą nitów do kurty ze skóry czy grubego materiału; zbroje tego typu znano w starożytnym Rzymie, od XIV w. czesto umieszczano łuski od wewnatrz i używano w połączeniu z płytową ochroną rąk i nóg. W Polsce karacena rozpowszechniła się jako półzbrojek w 2 poł. XVIIw. i przetrwała do pocz. XVIII w. Składała się z dwu oddzielnych płatów – napierśnika i niekiedy naplecznika, a ponadto z naramienników, obojczyka i karwaszy z łuskową osłoną dłoni; niekiedy karacenę obszywano po bokach aksamitem i nabijano złoconymi guzami lub rozetami. Uzupełnieniem karaceny był szyszak, również z łusek.
karwasz – 1) uzbrojenie ochronne osłaniające zewnętrzną część przedramienia (tzw. Łyżka) oraz nadgarstek (tzw. bransoleta), posiada też często klapę kolczą lub łuskową (tzw. łapcie) osłaniającą zewnętrzną część dłoni; w Polsce w XVII w. stanowił uzbrojenie ochronne husarii i pancernych; wywodził się ze Wschodu; 2) od XIXw. skóra, którą podszywano nogawki spodni kawalerzystów
kiełzno jest to element żelazny służący do powodowania wierzchowcem za pomocą jednej lub dwu par wodzy i występuje w dwóch odmianach: wędzidło – sztabka żelazna najczęściej z przegubem w środku - lub munsztuk – działający na zasadzie dźwigni, składający się z cięgierza umieszczonego w pysku konia, dwóch ramion, do których przypina się rzemienie policzkowe, łańcuszka zapinanego pod brodą i dwóch czanek (zwisające w dół stalowe pręty), do których na końcach przypina się wodze.
kirys – zbroja płytowa zredukowana do osłony tułowia, złożony z napierśnika i naplecznika, połączonych za pomocą rzemieni na ramionach i w pasie; w formacjach kirasjerskich od XVIIIw. stanowił jedyne uzbrojenie ochronne
klinga – zob. głownia
kolczuga – zbroja w formie tuniki z krótkimi lub długimi rękawami, rzadko nogawicami, sporządzona z drucianych pierścieni splatanych w przemyślny sposób
kulbaka – typ siodła wschodniego, powszechnie używana jako siodło bojowe. Charakteryzuje się wysokim łękiem przednim i niskim tylnym; kulbakę z niskim łękiem przednim powszechnie używała jazda polska od XVIIIw. od czasów ostatnich
ławka – zob. siodło
łęk – zob. siodło
łubie – zob. łuk
łuk – ręczna broń miotająca, używana we wszystkich krajach jako broń myśliwska i bojowa; futerał na łuk zwany jest łubiem
maczuga – jeden z najstarszych znanych rodzajów broni obuchowej; początkowo gruby sękaty kij, niekiedy nabijany kawałkami kamienia lub metalowymi kolcami, używany do XVIIw. jako broń chłopska; w poł. XVw. weszły w użycie żelazne maczugi jazdy o głowicach złożonych z kilku stalowych piór, często bogato zdobione
miecz – broń sieczna o prostej, obosiecznej głowni, prostej rękojeści i jelcu przeważnie krzyżowym; w średniowieczu stanowi uzbrojenie rycerstwa, urastając do symbolu tego stanu, i jest otaczany wielkim szacunkiem; w XVI w. pojawia się coraz więcej odmian, m.in. używane przez niemiecką piechotę miecze dwuręczne dochodzące do 180 cm długości, w tym też czasie miecz powoli zanika i przekształca się w rapier – towarzyszy temu rozbudowa jelca, który bywa pięknie dekorowany
mitug – czaprak barankowy, kładziony na wierzch siodła
morgenstern – (niem. „gwiazda zaranna”) broń obuchowa w formie maczugi o długim drzewcu zakończonym potężną podłużną lub kolistą głowicą nabijaną żelaznymi kolcami; rozpowszechniona w XIV-XVIw. w oddziałach wojsk plebejskich i chłopskich, właszcza u Husytów, a także w wojsku szwajcarskim
munsztuk – zob. kiełzno
muszkiet – długa ręczna broń palna kalibru 17-25 mm, o lufie gładkiej, zamku kołowym lub lontowym; używana przez piechotę w XVI – XVIIw. Strzelano z muszkietu zawsze z podpórki widełkowatej, zw. forkietem; na przełomie XVII i XVIIIw. został wyparty przez flintę (fuzję). Muszkiety były czasem bogato zdobione; części metalowe trawiono, części drewniane inkrustowano kością
nadziak – broń obuchowa pochodzenia wschodniego; na krótkim (ok. 60 cm) stylisku żelaznym lub drewnianym, lecz okutym osadzano żeleźce mające z jednej strony długi kolec, z drugiej młotek; od XV do XVII w. był powszechnie używany przez jazdę jako broń do rozbijania zbroi przeciwnika
ogłowie – zob. rząd koński
olstra– pokrowce na pistolety
ostrogi – metalowe części oporządzenia jeźdźca, służące do popędzania konia wierzchowego; składa się z kabłąka obejmującego piętę, bodźca zakończonego kolcem, gwiazdką, kółkiem lub tępą główką. Znane w starożytności, w średniowieczu stały się w Europie oznaką stanu rycerskiego. Do końca XVIIw. zwykle bardzo starannie zdobione
pałasz husarski – broń sieczna o rękojeści otwartej albo zamkniętej, głowni ciężkiej, prostej, jedno-lub obosiecznej, zwykle ponad 1m długiej; troczonej przy siodle przez husarzy węgierskich i polskich od XVIw.; także jedna z potocznych nazw polskiej szabli husarskiej, jednoznaczna z tzw. pałaszem pochyłym
pawęż – zob. tarcza
pistolet – krótka broń palna do strzelania na bliskie odległości; pistolety ładowano od strony lufy, a nabój ubjano pobojczykiem; wywodzi się z małego działka ręcznego, używanego w XVw.; pierwsze pistolety o zamku kołowym używane w XVIw. początkowo występowały w dwóch odmianach: niemieckiej i włoskiej; w XVIIw. weszły w użycie pistolety skałkowe, które z niewielkimi zmianami używane były niemal w całej Europie do poł. XIXw.; w 2 ćw. XIXw. weszły w użycie pistolety z zamkiem kapiszonowym, a następnie iglicowym. Od XVI do poł. XIXw. pistolety troczone przy siodle w olstrach były bronią jazdy oraz wyższych dowódców; te ostatnie, zazwyczaj bogato zdobione, miały zamki i lufy rzeźbione, grawerowane, często złocone, łoża inkrustowane kością, masą perłową, oprawiane w kość. Ok. poł. XVIII w. pojawiła się odmiana pistoletu zw. krócicą; w poł. XIXw. pistolet został zastąpiony przez rewolwer – broń odtylcową z magazynkiem bębnowym w odróżnieniu od nowoczesnego z magazynkiem płaskim. Wyrobem pistoletów trudnili się rusznikarze.
płaz – zob. głownia
popręg – zob. siodło
prochownica – pojemnik na proch do odprzodkowej, ręcznej broni palnej, wykonany z drewna, rogu, skóry, kości, metalu itp., nieraz w pomysłowych kształtach i bogato zdobiony rytem, rzeźbą, inkrustacją, itp. ; prochownica z wydrążonego rogu zw. jest rożkiem. Prochownice noszono na bandolierze zawieszonym przez ramię, razem z ładunkami i lontem, potem zazwyczaj przy pasie; wyszły z powszechnego użycia pod kon. XVIIIw. z chwilą wprowadzenia gotowych nabojów
puślisko – zob. strzemię
rapier – biała broń sieczna przeznaczona głównie do kłucia, o długiej wąskiej, prostej głowni o przekroju trój-szeciokątnym lub soczewki, skomplikowanym jelcu najrozmaitszych kształtów, ciężkiej, dużej głowicy; cechą charakterystyczną rapiera jest tzw. ricasso – tępy odcinek głowni poniżej krzyża, służący do uchwycenia go palcami; rapier wykształcił się z miecza; używany powszechnie w Europie w 2poł. XVI i w XVII w.; w XVIII w. wyparty przez szpadę. W Polsce noszony za panowania Wazów do stroju obcego oraz przez oficerów cudzoziemskiego autoramentu.
rękojeść – część broni siecznej składająca się z trzona, za który ujmuje się garścią, głowicy stanowiącej pogrubienie zakończenia trzonu oraz jelca, dającego osłonę dłoni
rząd koński – wraz z siodłem (zob.), którego stanowi uzupełnienie, składa się na całość oporządzenia jeździeckiego zakładanego na konia; części składowe: podogonie, podpiersienie, ogłowie wraz z kiełznem. Ogłowie składa się z rzemieni, które biorą swe nazwy od miejsca umieszczenia: policzki, naczółek, nachrapnik, podgardle i alsbant (rzemień z ozdobą zawieszony na szyi konia), a służą one do umocowania w pysku konia kiełzna (zob.).
ricasso – zob. rapier
rząd koński
siodło – składa się z dwóch łęków (wzniesiona część siodła przednia i tylnia), dwóch ławek (deski ułożone wzdłuż grzbietu końskiego we wschodnim typie siodła), siedziska, na którym niekiedy była przymocowana poduszka, dwóch płatów skóry zwisających po obu bokach zw. skrzydłami lub połami, jeżeli były przymocowane na stałe, lub tybinkami, jeżeli były przypinane, oraz popręgu przeprowadzonego pod brzuchem konia; dodatkowe wyposażenie stanowią: czaprak, olstra (pokrowce na pistolety) i strzemiona zawieszone na puśliskach; drewniany szkielet siodła zw. jest terlicą. Rozróżnia się dwa zasadnicze typy siodeł przystosowane do odmiennych typów jazdy, zwłaszcza w boju – wschodnie wsparte na grzbiecie konia tylko dwiema ławkami i zachodnie przylegające równomiernie do wierzchowca; w Polsce od XVI w. coraz powszechniej stosowano typ wschodni, zachowując równocześnie orientalne kształty i system zdobienia – łęki i wystające części ławek obijano ozdobami metalowymi, części miękkie siodła haftowano, rzemienie zdobiono metalowymi okuciami, również strzemiona i munsztuki starannie zdobiono. W zależności od kształtu i konstrukcji rozróżniano wiele odmian siodeł, z których najpopularniejsze w Polsce zwano: terlicą, łęk i kulbaka.
strudzina– zbrocze, szerokie wgłębienie biegnące wzdłuż głowni broni siecznej
strzemię – cześć oporządzenia jeździeckiego pochodzenia wschodniego; w Europie zastosowane dopiero w VIw.; skład się ze stopnia na oparcie stopy, kabłąka i zawieszki na puślisko
szabeltas – płaska torba, noszona przez huzarów, troczona do gł. pasa tuż przy rapciach szabli, pierwotnie użytkowa, w XVIII i XIXw. jako ozdoba, dostosowana do barwy munduru, haftowana, często z blachą tłoczoną w herby i cyfry; w Polsce XVIIIw. używana też przez służbę dworską ubieraną z węgierska
szabla – biała broń sieczna przeznaczona do cięcia i kłucia, o głowni zakrzywionej, jednosiecznej. Znana od starożytności. W średniowieczu rzadko używana w zach. Europie broń bojowa piechoty; w Polsce była bronią mieszczan i chłopów. W XVIw. wśród ludów wschodnich ustalił się typ szabli, pod którego wpływem wykształcił się typ szabli węgierskiej, a w poł. XVIw. typ szabli polskiej, które przetrwały do kon. XVIIIw.; weszły w skład uzbrojenia jazdy oraz przyjęły się jako oznaka stanowa szlachty. Szabla polska łączy cechy orientalne i zachodnioeuropejskie. Polska szabla husarska miała rękojeść zamkniętą pod paluchem (pierścień do uchwycenia kciukiem), głownię miernie krzywą, dość szeroką, ze strudzinami, pochwę zwykle z czarnej skóry. W zależności od typu lub dekoracji potocznie określano je różnymi nazwami, np. „ batorówka”, „zygmuntówka”, „staszówka”, „indyczka”, itd.
szaszka kozacka – odmiana szabli, z charakterystyczną rękojeścią bez jelca i z mosiężną głowicą, używana przez Kozaków w rosyjskiej służbie wojskowej w XIXw. i przez kawalerię rosyjską w czasie I i II wojny światowej
szpada – biała broń sieczna o prostej, wąskiej głowni służącej do kłucia, jelcu złożonym zwykle z tarczki, kabłąka, czasem krzyża; powstała w XVIIw. we Francji, używana wówczas powszechnie jako broń szeregowych jazdy; na przełomie XVII i XVIIIw. obok szpady bojowych wykształcił się typ dekoracyjnej szpady dworskiej. Te ostatnie bogato zdobiono, tak, że niekiedy zatracały cechy broni; ujęcie rękojeści okładano czasem malowaną porcelaną; pochwy, najczęściej ze skóry, jaszczura lub pergaminu. Zwyczaj powszechnego noszenia szabli zanikł w kon. XVIIIw.; przez XIXw. pozostały jako broń oficerów piechoty i artylerii, a w niekjtórych krajach wyższych dowódców i urzędników.
sztych - zob. głownia
szyszak – hełm wykształcony na Wschodzie, szczególnie rozwinięty w Persji sasanidzkiej i przyjęty przez Turków; w formie dojrzałej sferyczno-stożkowy lub półkolisty z daszkiem, ruchowym nosalem z policzkami na zawiasach i folgowym nakarczkiem; od XVIw. różne odmiany szyszaka ukazały się na Węgrzech, w Polsce, w Wielkim Księstwie Moskiewskim i w krajach niemieckich; specyficzny kształt uzyskał polski szyszak husarski, z charakterystyczną „ludową” dekoracją w mosiądzu, w ciągu XVII i XVIII w. pojawiający się w różnych wariantach, rozwijany wraz ze zbroją husarską
tarcza – zapewne najstarszy element uzbrojenia ochronnego, w boju najczęściej noszona na przedramieniu lewej ręki, wykonywana przeważnie z drewna, twardej skóry, metalu lub pleciona z witek, często okuwana metalem (charakterystyczne kopulaste okucia na środku zw. umbem), obciągana skórą i malowana. W XI w. na zach. Europy wytwarza się migdałowata, tzw. normandzka, która w XIII w. przekształciła się w trójkątną, o bokach lekko zaokrąglonych – jest to klasyczna tarcza heraldyczna. W tym też czasie wykształciła się duża tarcza piechoty – pawęż. U schyłku średniowiecza powstaje wiele typów tarczy, m.in. wymyślne tarcze turniejowe. Od XVI w. w związku ze zmianami w uzbrojeniu tarcza stopniowo traci znaczenie bojowe. Polska jazda w XVII w. chętnie używała kałkana – zob. – kolistej tarczy wschodniej, którą z biegiem czasu chętniej noszono do parady niż do boju.
tasak – broń sieczna spokrewniona z mieczem i szablą: 1) w średniowieczu miał prostą, jednosieczną głownię rozszerzającą się przy sztychu, bądź też głownię krzywą z wydatnym piórem i ostro ściętym sztychem, rękojeść zaś mieczową 2) w XVIII i XIX w. krótka broń sieczna żołnierzy piechoty i artylerii, o prostej lekko zakrzywionej głowni i jelcu kabłąkowym; swoistą odmianę stanowił tasak polskich janczarów z czasów Augusta II, z rękojeścią karabelową w całości odlaną z mosiądzu.
terlica - drewniany szkielet siodła, lub typ siodła
topór – narzędzie do obróbki drewna, stosowane głównie w ciesielstwie, oraz jako broń bojowa używana przez wszystkie niemal ludy od czasów przedhistorycznych; składa się z drzewca i żeleźca; topór o drzewcu dł. 1 metra pojawił się w XI w. i utrzymywał przez całe średniowiecze. Odmianą topora były używane od XVI w. w całej Europie przez jazdę czekany i nadziaki. Na Wschodzie wykształciły się dwa typy toporów: 1) dł. 80-90 cm o półkoliście wyciętym ostrzu, uzbrojenie hajduków na Węgrzech i w Polsce oraz carskiej straży przybocznej w Rosji; 2) dł. ok. 60 cm, o małym, ciężkim żeleźcu z lekko wypukłym ostrzem, używany w Polsce w XVI i XVII w. przez jazdę; w średniowieczu topór był też narzędziem katowskim.
tybinki – zob. siodło
tylec – zob. głownia
umbo – zob. kałkan, tarcza
uprząż końska – oporządzenie wkładane na konia, umożliwiające trakcję pojazdu
uzbrojenie – broń zaczepna i ochronna oraz oporządzenie, używane w boju, w turnieju, także dla celów specjalnych, ceremonialnych, sportowych, pojedynkowych
uzda – ogłowie przystosowane do jazdy i uzbrojone w kiełzno z przypiętymi lejcami; uzda zaprzęgowa bywa często zaopatrzona w okulary
uździenica – ogłowie przystosowane zarówno do jazdy, jak i wiązania konia, przeważnie w uprzężach roboczych; uździenica bez wędzidła i bez naczółka służy wyłącznie do wiązania konia i nosi nazwę kantara stajennego (zob.)
wędzidło – zob. kiełzno
zamek - metalowa część składowa ręcznej broni palnej umożliwiająca odpalenie naboju w lufie. Najprymitywniejszą formą był zamek lontowy, w którym końcówka tlącego się lontu, wsunięta w szczęki kurka, za pociągnięciem dźwigi spustowej dotykała panewki z prochem, skąd ogień przez otwór zapału przedostawał się do komory nabojowej w lufie, w użyciu od poł. XV w. aż do końca XVII w. Pierwszym mechanicznym zamkiem samoczynnie krzeszącym ogień był zamek kołowy. Sprężyna za naciśnięciem spustu obracała koło stalowe krzeszące do panewki iskrę z pirytu zamocowanego w szczękach kurka. Skomplikowany i kosztowny ten zamek został wprowadzony w 1 poł. XVI w. i był stosowany do pocz. XVIIIw. Znacznie mniej skomplikowany, a tym samym tańszy w produkcji był zamek skałkowy, gdzie napięty kurek spadał na ruchome krzesiwo, a ściśnięty w jego szczękach krzemień krzesał iskrę do panewki z prochem. Rozpowszechnił się w Europie w XVII w. i przetrwał do poł. XIXw. Podobna konstrukcje miały pierwsze zamki kapiszonowe, w których spadający kurek powodował detonację kapiszona założonego na kominek na lufie. Pierwsze tyakie zamki powstały na pocz. XIXw., a używane były jeszcze w 2 poł. XIXw. Umieszczenie kapiszona w naboju zespolonym pozwoliło na wprowadzenie ok. 1850 r. zamka iglicowego, stosowanego do dzisiaj.
zamek lontowy – zob. zamek
zamek kołowy– zob. zamek
zamek skałkowy– zob. zamek
zamek kapiszonowy– zob. zamek
zamek iglicowy – zob. zamek
zastawa - zob. głownia
zbrocze – zob. strudzina

Opracowała: Ewa Leszczyńska na podstawie: „Słownika terminologicznego Sztuk Pięknych”, red. K.Kubalska-Sulkiewicz, M. Bielska-Łach, A.Manteuffel-Szarota, Warszawa 1996 oraz „Słownika terminologicznego zabytków, z.2: Zaprzęgi konne”, oprac. Z.Prus-Niewiadomski, Warszawa 1989.