Typy pojazdów i zaprzęgów:
- amerykan (nazwa przyjęta w Polsce od 2 poł. XIX w., oznaczająca jedno- i parokonne pojazdy nawiązujące w budowie do wzorów pojazdów importowanych wówczas często z USA i przeznaczone do powożenia przez nieprofesjonalnego stangreta)
- brek (break – pojazd przeznaczony do treningu koni, z siedzeniem powożącego wysuniętym do przodu umieszczonym wysoko, bez wachlarza (fordekla), co ułatwiało kontakt z końmi podczas ćwiczeń. Występuje w wielu odmianach. Często stosuje się zamiennie (choć niewłaściwie) dla dużego wagonette lub szarabanu)
- bryczka (typowo polski pojazd, lekki, uniwersalny, o prostej, płaskiej skrzyni używany od XVII w. – odmiana osobowa transportowej bryki); w Europie rozpowszechniony w 1 poł. XIX w. w wersji podróżnej pod nazwą britchka, briska, britzschka, niesłusznie uznawany za wynalazek Austriaka T. G. Adamsa z 1818r. Występowała w niezliczonych odmianach, zwłaszcza w 2 poł. XIX i 1 poł. XX w. jako podstawowy środek komunikacji na wsi, także jako pojazd wyjazdowy i podróżny; zaprzęg jedno- lub parokonny w uprzęży szorowej)
- bryka myśliwska (niem. Jagdwagen – duży, sześcioosobowy pojazd przeznaczony na polowania, paro- lub czterokonna z charakterystycznym nadwoziem o kanciastych i prostokątnych kształtach; bardzo popularna w Prusach, jak również na terenie b. zaboru pruskiego i tam gwarowo zwana polowcem)
- char - a - banc (szaraban – sportowo- spacerowy pojazd z dwoma lub trzema siedzeniami umieszczonymi na równej wysokości w poprzek pojazdu. Niekiedy mianem szaraban określa się rodzaj breku.)
- coupe (kareta dwuosobowa, popularna w XIX i XX w.)
- caleche (kalesza – reprezentacyjny powóz modny w XIX w.)
- cug (zaprzęg dobranych koni wyjazdowych)
- dokart (dogcart – pierwotnie pojazd do przewozu psów. Zarówno dwu- jak i czterokołowy. Ścianki boczne w formie żaluzji dla umożliwienia wentylacji pomieszczenia dla psów. Siedzenia umiejscowione są plecami do siebie, tzw. dos-à-dos. Poza polowaniami pojazd używany w sporcie)
- dos-à-dos (z ang. dokart– dwu- lub czterokołowy lekki pojazd jedno-, paro- lub czterokonny o skrzyni klatce, z miejscem dla czterech osób siedzących parami, plecami do siebie; od początku XIX w. w Anglii służył do wywożenia w pole psów do polowania; w XX w. pojazd sportowy rozpowszechniony w Europie i Ameryce; zaprzęg w stylu angielskim)
- dorożka (franc. fiakier; niem. Droschke; typ lekkiego, czterokołowego, jedno- lub parokonnego pojazdu wyjazdowego i spacerowego z budą składaną, do przewozu 1-4 pasażerów, wprowadzony w Rosji w XIX w.; na terenach b. zaboru rosyjskiego i pruskiego powszechna nazwa pojazdów komunikacji miejskiej do wynajmu za opłatą specjalnej taksy, ustalonej przez władze miejskie; jako pojazd do wynajmu najpierw przyjął się w Warszawie, a potem Berlinie; w zach. Europie znana pod nazwą droitska lub droshky, w Polsce gwarowo zwana dryndą lub fiakrem, czyli synonimem konnej taksówki)
- drynda (zob. dorożka)
- duc (komfortowy czterokołowy pojazd o siedzeniu dla dwóch pasażerów, z budą skórzaną i przeważnie z siedzeniem dla lokaja z tyłu. Przeznaczony do powożenia przez właściciela lub zaprzęgu demiD’Aumont (powożonego z siodła). Duc nazywa się także faetonem damskim. Duc z zamontowanym siedzeniem stangreta jest natomiast pierwowzorem victorii.)
- faeton (pojazd sportowy znany od poł. XVIII w. Nazwa pochodzi od mitologicznej postaci syna Heliosa – Faetona. Charakterystyczne dla tych pojazdów jest komfortowe siedzenie dla powożącego z wygodnym oparciem i zazwyczaj skórzaną budą)
- fiakier (francuska nazwa dorożki; w Paryżu biuro wynajmu powozów znajdowało się w gospodzie po św. Fiakriuszem. Nazwa używana też w Austro-Węgrzech i na terenach zaboru austriackiego.)
- kariola (kabriola - lekki, spacerowy, dwu-, lub czterokołowy, odkryty powozik spacerowy damski, modny szczególnie w II poł. XVIII i I poł. XIX w.)
- kabriolet (z franc. - lekki dwukołowy powóz spacerowo-sportowy, popularny w XVIII w. we Francji i w Polsce. W XIX w. zmieniony konstrukcyjnie służył lekarzom i adwokatom)
- kareta (z wł. – pojazd osobowy o nadwoziu w formie zamkniętego pudła, znany w wielu odmianach; karety reprezentacyjne, wielokonne, o bogatym wystroju z taflami szklanymi, zawieszone na pasach, używane na dworach królewskich i magnackich w XVII-XIX w. nazywane niekiedy karocami; karety czteroosobowe nazywane również berlinkami; karety dwuosobowe, czasami z miejscem dodatkowym dla dzieci, tzw. coupé jedno- lub parokonne o uproszczonej konstrukcji i wystroju rozpowszechniły się w XIX i XX w. jako pojazdy komunikacyjne i wyjazdowe, zwłaszcza w miastach; zaprzęg w stylu angielskim)
- karoca (zob. kareta)
- kocz (pojazd czterokołowy, podróżny pochodzenia węgierskiego, wyrabiany od XVIw. w miejscowości Kocs nad Rabą; zawsze mniejszego znaczenia niż kareta; w Polsce dał nazwę licznym odmianom lekkich, resorowanych pojazdów w XIX w.)
- kolaska (staropolski, lekki, odkryty pojazd czterokołowy w rodzaju bryczki, często na resorach, używany w Polsce w XVIII i XIX w. w wielu odmianach i o różnym przeznaczeniu)
- lando (franc. z niem. Landauer – czterokołowy, paro- lub czterokonny reprezentacyjnym pojazd dla czterech pasażerów, z podwójną rozkładaną budą o dwóch dwuosobowych siedzeniach naprzeciwległych; tego typu powóz znany od XVI w.; swoją nazwę zawdzięcza wizycie cesarza Leopolda I w mieście Landau w 1704 r., do którego udał się zbliżonym pojazdem; zaprzęg w stylu angielskim)
- lektyka (jeden z najstarszych środków lokomocji, pozwalający się przemieszczać dzięki sile tragarzy. W Europie używany od czasów antycznych do nowożytnych, szczególnie w zatłoczonych miastach gdzie ruch kołowy był ograniczony. Ich wyrobem zajmowały się warsztaty powroźnicze.)
- linijka (lekki, jednokonny, czterokołowy pojazd z podłużnym, wąskim siedzeniem opartym na osiach lub resorach (często poprzecznych), przystosowany do jazdy okrakiem lub bokiem; charakterystyczny pojazd gospodarski, również pełniący funkcję myśliwskiego, na polskiej wsi folwarcznej od poł. XIX w.)
- parkowiec (niem. Parkwagen - nazwa używana na terenach zaboru pruskiego na określenie bryczki o charakterze spacerowym, bądź przeznaczonego dla administratora majątku ziemskiego (zob. też polówka); kształtem przypomina duc – zob.)
- planwagen (wóz przykryty)
- plauka (niem. Plauwagen –pojazd znany na terenie dawnego zaboru pruskiego. Używany zarówno w majątkach ziemskich, gospodarstwach bogatych włościan i jako pojazd fiakierski. Z racji dużej popularności wśród włościan na Śląsku zwany też schlesischePlanwagen lub coupe-phaeton. We Francji podobny pojazd określano nazwą phaetonfermee). Właściwie jest to zadaszona forma szarabanu (char-a banc), o wszystkich siedzeniach – także powożącego – na równej wysokości.
- polowiec (zob. bryka myśliwska)
- polówka (mała bryczka dwuosobowa w wielu odmianach, resorowana, jednokonna, służąca administracji folwarcznej; w Wielkopolsce i na Pomorzu zwana parkowcem; styl zaprzęgu regionalny)
- powóz (powózka – 1. ogólna nazwa osobowego pojazdu konnego, 2. typ czterokołowego pojazdu konnego z rozkładaną budą, przeznaczonego dla 4 pasażerów i z kozłem dla stangreta; gdy tylna część nadwozia jest płytka wówczas powóz nosi nazwę mylord, gdy głęboka, zaokrąglona – victoria)
- sanki szlichtadowe (niem. rennschlitten)
- sanie wyjazdowe (w odróżnieniu od sań podróżnych były otwarte, jedynie z futrzanym przykryciem dla pasażerów. Najczęściej posiadały z przodu małe siedzisko dla stangreta. Mogły też być powożone przez właściciela – wtedy z reguły posiadały tylne siedzenie dla chłopca stajennego. Sanie wyposażone były w schowki na prowiant i nalewkę lub brandy, niezbędne podczas długiej, często całodniowej jazdy.)
- szaraban (zob. char-a-banc)
- victoria (ang. prototyp pojazdu o tej nazwie wykonano w 1867 r. dla królowej Victorii; Powóz z budą, dwuosobowy, z siedzeniem stangreta, które można zdemontować, gdyż nie stanowi, jak u mylorda części skrzyni. Właściwie rozwinięcie pojazdów typu faeton damski albo duc. Był najbardziej rozpowszechnionym typem osobowego pojazdu komunikacyjnego XIX i XX w.; w Polsce powszechnie nazywany powozem; zaprzęg w stylu angielskim)
- wolant (popularny w Polsce lekki, letni powóz bez budy, o nadwoziu analogicznym do mylorda; od końca XIX w. popularny jako pojazd wyjazdowy wśród polskiego, a zwłaszcza wielkopolskiego ziemiaństwa, ale też bogatszych włościan; uprząż zaprzęgu szorowa lub w stylu krakowskim)
- wóz saski wyjazdowy (określenie oznaczające zarówno uprzęże, powozy, jak i zaprzęgi – przeznaczone nie tylko do wyjazdów, ale przede wszystkim prezentowania pozycji społecznej użytkownika)
- zaprzęg konny (cug – składa się z siły pociągowej, pojazdu kołowego lub sań, uprzęży oraz obsługi, niekiedy w specjalnym stroju i akcesoriów)
Elementy pojazdów, uprzęży, strojów do konnej jazdy:
- buda (skórzane lub brezentowe nakrycie pojazdu otwartego, dające się składać)
- chomąto (zasadniczy element ciągnący, charakterystycznej dla angielskiego stylu zaprzęgu, uprzęży chomątowej, opasujący szyję konia. Składa się z pałąkowatych kleszczyn drewnianych lub metalowych, zwykle pokrytych skórą, i z miękkiej wyściółki zwanej kiszką lub główką. Pod chomąta często używa się jeszcze miękkiego, tapicerowanego podkładu)
- cugowe konie (dawna nazwa koni wyjazdowych, zazwyczaj rasowych, dobranych w pary lub czwórki typem, wzrostem, umaszczeniem, chodami i temperamentem
- czaprak (tur. Tschdprak, niem. Schabracke – przykrycie na konia, a w karetach paradnych ozdobna osłona kozła stangreckiego)
- dyszel (drąg umocowany na sztywno w przedniej części podwozia, umożliwiający kierowanie pojazdem, cześć ruchoma podwozia, za którą konie ciągną)
- dywdyk (ozdobne przykrycie konia jedwabne, sukienne lub aksamitne. Przeważnie haftowane srebrem i złotem, obszyte frędzlą. Używany w Polsce w XVII i XVIII w.)
- fiakier (z franc. – dorożka konna wprowadzona w latach 40-tych XVII w. we Francji; w Paryżu biuro ich wynajmu znajdowało się w gospodzie pod św. Fiakriuszem, stąd nazwa; w Polsce nazwa używana na terenach b. zaboru austriackiego)
- fornal (kaczka – końcówka metalowa u dyszla służącego do zaprzęgania)
- hamulec (najczęściej ręczny o typie dźwigniowo-klockowym, korbowo-klockowym lub dźwigniowo-taśmowy)
- hołoble (dyszelki - para dyszli do zaprzęgu pojedynczego, „trójki” lub sań szlichtadowych)
- kozioł stangrecki (siedzisko powożącego z przodu pojazdu)
- koziołek (siodełko za pulstrem w saniach szlichtadowych)
- ławki osiowe przednia i tylna 9
- orczyk (część ruchoma do przypinania pasów pociągowych uprzęży)
- podsanie (dolna część sań składająca się z płóz i kozłów)
- pudło (sztywne, zamknięte nadwozie pojazdu osobowego lub towarowo-bagażowego)
- pulstro (siedzisko w lektyce lub saneczkach szlichtadowych)
- resory
- rozwora (konstrukcyjna część drewniana podwozia łącząca przód z tyłem)
- skrzynia (sztywne, otwarte nadwozie pojazdu osobowego, towarowego lub towarowo-osobowego)
- szory (rodzaj uprzęży)
- szpryngle (upinacze do budy w landzie XVIII w., później we wszystkich powozach XIX i XX w.)
- sztylpy (rodzaj skórzanych, wysokich getrów używanych do konnej jazdy)
- uprząż chomątowa (jej istotną część stanowi chomąto; może być jedno-, lub wielokonna, przy czym bywa przystosowana do zaprzęgu jednokonnego z jednym dyszlem i do zaprzęgu z dwoma dyszelkami (hołoblami)
- uprząż szorowa (jej istotną częścią ciągnącą jest napierśnik, może być jednokonna, zwana półszorem lub półszorkiem lub parokonna, zwana szorami; szory gorzej wykorzystują siłę pociągową koni. Jako uprząż roboczą szory stosowało się na Mazowszu i Wielkopolsce )
- uprząż wyjazdowa (cugowa – wszelka uprząż zaprzęgów osobowych komunikacji indywidualnej, wykonana z blankowej skóry czarnej, czasem brązowych, z okuciami niklowanymi, z alpaki lub mosiądzu, często z okuciami ozdobnymi w formie rozet, pukli, luster i emblematów dotyczących właściciela)
- wachlarze (drewniane, skórzane lub blaszane błotniki osłaniające koła pojazdu lub nogi powożącego)
Obsługa pojazdów konnych:
- fiakier (niem. Pikör – jeździec poprzedzający zaprzęg i torujący drogę, czasem para jeźdźców; przeważnie przy uroczystych dworskich zaprzęgach)
- foryś (niem. Vorreiter, fr. Postylion, spolszcz. Forajter, forytarz, pocztylion – jeździec powożący zaprzęgiem z konia)
- kawalkada (grupa jezdnych, orszak towarzyszący zaprzęgowi dworskiemu)
- laufer (goniec, biegun – paź biegnący przed zaprzęgiem w XVIII w. z laską tzw. lauferską, ubrany w strój hiszpański, zwykle po dwóch, również w dworskich szlichtadach obok saneczek, pojedynczo)
- stangret (kuczer, forszpan - człowiek profesjonalnie zajmujący się powożeniem z kozła)
Opracowała Ewa Leszczyńska na podstawie:
- M. Bogajewicz, Transport dworski w zbiorach Muzeum wsi mazowieckiej w Sierpcu, Sierpc 2009
- Z. Prus-Niewiadomski, Karety, bryczki i uprzęże w zbiorach polskich, Warszawa 1995
- Słownik terminologiczny zabytków, red. M. Grabowski, z.2, Zaprzęgi konne, opracował Z. Prus-Niewiadomski
- T. Żurawska, Paradne pojazdy w Polsce XVI – XVIII wieku, Warszawa-Kraków 1989
- T. Żurawska, Polskie powozy, Wrocław 1982
