Pałac Raczyńskich w Rogalinie, od 1948 roku Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu, należy do czołowych przykładów architektury rezydencjonalnej w Polsce. Szczególne miejsce w historii naszej kultury zawdzięcza artystycznej wartości obiektu, walorom kompozycyjnym układu przestrzennego oraz związanej z Raczyńskimi tradycji mecenatu kulturalnego i artystycznego. Dokonania tej rodziny to m.in. zainicjowana przez Kazimierza Raczyńskiego działalność mecenasowska na terenie Poznania w czasach Stanisława Augusta, ufundowana przez Edwarda Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu i wzniesiona jego staraniem Kaplica Królów Polskich w tamtejszej katedrze, znakomita kolekcja malarstwa jego brata Atanazego - dziś trzon zbiorów poznańskiego Muzeum Narodowego oraz Galeria Rogalińska Edwarda Aleksandra. Ostatni z rodu, prezydent RP na Uchodźstwie, Edward B. Raczyński utworzył - unikatową w skali kraju - Fundację im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu, której przekazał zbiory malarstwa z galerii i inne dzieła sztuki pochodzące z pałacu oraz prawa własności do rezydencji.
Rezydencja rogalińska została wzniesiona w latach 1770-76 z inicjatywy Kazimierza Raczyńskiego jako główna siedziba tego zamożnego szlachcica, sprawującego wówczas urząd pisarza wielkiego koronnego. Jej okazałość związana była nie tylko z budowaniem wizerunku rodu, ale i pozycji politycznej uwieńczonej objęciem przez niego funkcji starosty generalnego Wielkopolski oraz marszałka nadwornego koronnego.
Zarówno wybór miejsca, jak i projektanta nie był przypadkowy. Malownicze położenie w dolinie Warty w otoczeniu wiekowych dębów pozwalało na stworzenie siedziby, której walory artystyczne, odpowiadające założeniom klasycyzmu, zaspokajały ambicje jej fundatora, zaś bliskość Poznania umożliwiała stałe uczestnictwo w życiu publicznym i towarzyskim.
Do budowy rezydencji wykorzystano projekty nieznanego architekta z kręgu królewskich architektów związanych z Warszawą i Dreznem. Na ich podstawie zespół budowniczych pod przewodnictwem Antoniego Hoene, najwybitniejszego architekta działającego w tym czasie w Wielkopolsce, wzniósł okazały zespół pałacowo-ogrodowy rozciągający się wzdłuż wspólnej osi. W jego centrum znalazł się pałac z ćwierćkolistymi skrzydłami, za którym położony jest dobrze zachowany regularny ogród, a poprzedzają go dwa rozległe dziedzińce ujęte budynkami powozowni, stajni, dawnej drewutni oraz dworskich czworaków. Jest to więc wywodzące się z francuskiej tradycji barokowej założenie w typie entre cour et jardin (pomiędzy dziedzińcem, a ogrodem), choć sam ogród zarówno z racji swych niewielkich rozmiarów, jak i urozmaiconej kompozycji nosi wyraźne cechy rokokowe. Z wczesnym klasycyzmem rogalińskie założenie wiąże natomiast jego malownicze położenie oraz dbałość o powiązania widokowe, dostępne nie tylko z okien pałacu, ale także z kurtyn ogrodu i dominującego w jego kompozycji kopca widokowego zw. Parnasem.
Taki złożony charakter stylistyczny posiada też sam pałac o barokowej w swej genezie bryle, rokokowych rozwiązaniach funkcjonalnych i dekoracjach oraz klasycystycznym charakterze sieni i schodów paradnych projektu J.Ch. Kamsetzera i D. Merliniego, który w XIX w. za sprawą Edwarda Raczyńskiego wzbogacono jeszcze o nowy empirowy wystrój. Wtedy też sala balowa uzyskała neogotycki kostium stanowiący tło dla urządzonej tutaj z jego inicjatywy Zbrojowni. Dekorację dopełnia historyzująca biblioteka z końca XIX w. wykonana dla Edwarda Aleksandra Raczyńskiego wg. projektu Z. Hendla w dawnej sali biesiadnej na reprezentacyjnym piętrze pałacu.
Autor: Ewa Leszczyńska
