Rogalińską rezydencję zbudowano w drugiej połowie XVIII wieku jako rodową siedzibę Kazimierza Raczyńskiego, pisarza koronnego, późniejszego starosty generalnego Wielkopolski i marszałka nadwornego koronnego na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na początku lat 70-tych XVIII w. powstało regularne, późnobarokowe założenie pałacowo-parkowe w typie „pomiędzy dziedzińcem i ogrodem”, które przetrwało do dziś w pierwotnym kształcie, z nieznacznymi zmianami wprowadzanymi przez kolejnych właścicieli. Pałac składa się z głównego budynku i połączonych z nim ćwierćkolistymi skrzydłami galeriowymi dwóch oficyn bocznych. Wzdłuż poprzedzających go dziedzińców usytuowano drewutnię, stajnię, powozownię i dworskie czworaki. Za pałacem rozciąga się ogród francuski z zamykającym go od zachodu kopcem widokowym. Autorstwo projektu przypisuje się nieznanemu twórcy z kręgu saskich architektów, działających w Warszawie latach sześćdziesiątych XVIII w. Jeszcze w trakcie budowy pałacu Kazimierz Raczyński zamówił u D. Merliniego i J. Ch. Kamzetzera projekty, częściowo zrealizowanej, klasycystycznej modernizacji wnętrz i elewacji.
W początku XIX wieku wnuk Kazimierza, Edward Raczyński wzniósł na wschodnim krańcu rezydencji, wzorowaną na antycznej budowli maison carree w Nimes we Francji, kościół- mauzoleum i poszerzył założenie o park krajobrazowy. Po połowie XIX wieku powstała też dzisiejsza forma dziedzińca, z gazonem i alejami kasztanowymi. W pałacu Edward Raczyński przekształcił salę balową na, słynną później nie tylko w Wielkopolsce, rogalińską zbrojownię o neogotyckiej dekoracji. Wypełniona dawną bronią i pamiątkami narodowymi była pierwszą na tym terenie utrzymaną w duchu romantycznym izbą muzealną.
Kolejny ważny moment w dziejach rezydencji wiąże się z działalnością Edwarda Aleksandra Raczyńskiego i jego żony Róży z Potockich, którzy w końcu XIX wieku przeprowadzili szeroko zakrojony remont pałacu. W jego wyniku między innymi dawna reprezentacyjna sala jadalna została przekształcona w neobarokową bibliotekę, wypełnioną wydawnictwami o sztuce. W 1910 roku powstał natomiast usytuowany poniżej oficyny południowej budynek galerii, w którym ten znawca i kolekcjoner umieścił i udostępnił publiczności gromadzoną przez niemal czterdzieści lat kolekcję malarstwa europejskiego i polskiego przełomu XIX i XX wieku, uznawaną przed II wojną światową za najlepszy zbiór malarstwa współczesnego na ziemiach polskich.
Czas II wojny światowej, gdy pałac był siedzibą szkoły Hitlerjugend i kilka lat powojennego opuszczenia, szczęśliwie nie spowodowały zniszczenia jego architektury. Nastąpiło natomiast znaczne rozproszenie oryginalnego wyposażenia wnętrz.
Pałac Raczyńskich w Rogalinie wywarł wielki wpływ na środowisko twórców i fundatorów w osiemnastowiecznej Wielkopolsce i należy niewątpliwie do czołowych przykładów architektury rezydencjonalnej w Polsce. Swoje szczególne miejsce w historii polskiej kultury zawdzięcza jednak nie tylko artystycznej wartości obiektu i wybitnym walorom kompozycyjnym układu przestrzennego rezydencji powiązanego z naturalnym krajobrazem. Z Rogalinem i rodem Raczyńskich wiąże się bowiem kultywowana przez kolejne generacje wspaniała tradycja mecenatu kulturalnego i artystycznego. Zaowocowała ona między innymi takimi dokonaniami, jak ufundowana przez Edwarda pierwsza w Wielkopolsce biblioteka publiczna -Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, znakomita kolekcja malarstwa europejskiego jego brata Atanazego, stanowiąca dziś trzon zbiorów poznańskiego Muzeum Narodowego, czy wspomniana już galeria rogalińska Edwarda Aleksandra udostępniona szerokiej publiczności. Wpisując się w tę tradycję ostatni męski potomek rodu, prezydent RP na Uchodźstwie, Edward Bernard Raczyński utworzył w 1991 roku Fundację im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu, której przekazał zbiory malarstwa z galerii i inne dzieła sztuki pochodzące z pałacu oraz prawa własności do zespołu rezydencjonalnego.
Pałac w Rogalinie pełni funkcje muzealne od 1949 roku. Eksploatowany intensywnie przez wiele lat obiekt wymagał podjęcia kompleksowej renowacji. W ramach prac rozpoczętych w roku 1975 i kontynuowanych z przerwami do roku 2000 przeprowadzono remonty dawnych budynków gospodarczych, bocznych skrzydeł oraz częściowo korpusu głównego pałacu, uporządkowano też jego otoczenie. Niestety, w trakcie prac w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych popełniono szereg błędów wykonawczych, które utrudniały kontynuację remontu. Długi cykl realizacyjny spowodował ponadto dezaktualizację techniczną, formalną i funkcjonalną dokumentacji projektowej z lat siedemdziesiątych, zmianie uległa też koncepcja funkcjonalna muzeum. Niestety, przygotowanie odpowiedniej dokumentacji projektowej i dalsze prowadzenie prac uniemożliwiał brak dotacji z budżetu państwa od 2000 roku.
Wieloletnie starania Muzeum Narodowego w Poznaniu o przywrócenie rogalińskiej rezydencji świetności i pozyskanie na ten cel środków finansowych zostały jednak uwieńczone sukcesem. W ostatnich latach opracowano program rewaloryzacji pałacu, który zakłada odtworzenie historycznych wnętrz w kształcie, jaki nadali im właściciele do przełomu XIX i XX wieku, z uwzględnieniem wprowadzanych przez nich do 1939 roku zmian funkcjonalnych. Program oparty o analizę dziejów rezydencji i zachodzących w niej przemian oraz o wyniki przeprowadzonych w ostatnich latach badań konserwatorskich, podkreśla treści historyczne i artystyczne stanowiące o indywidualności i niepowtarzalnej atmosferze pałacu w Rogalinie. Z drugiej strony nowy program spełnia wymogi nowoczesnego muzealnictwa, uwzględniając wielorakie funkcje, jakie spełniać powinno muzeum rezydencjonalne oddalone od ośrodka miejskiego, a więc muzealne, edukacyjne, turystyczne, obiektu przystosowanego dla osób niepełnosprawnych, z ofertą gastronomiczną i niezbędną infrastrukturą.
W 2005 roku powstała dokumentacja projektowa, posiadanie której było koniecznym warunkiem starań o pozyskanie środków z funduszy unijnych . Wniosek aplikacyjny przygotowany przez MNP w następnym roku oceniony został wysoko – znalazł się na piątym miejscu wśród trzynastu rekomendowanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ze stu jedenastu wniosków zgłoszonych przez polskie instytucje. W ramach projektu „Rewaloryzacja i Modernizacja Zespołu Pałacowo-Parkowego w Rogalinie – Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu” przeprowadzone zostały prace budowlano – konserwatorskie w korpusie głównym, przygotowujące obiekt do drugiej realizowanej właśnie fazy, polegającej m. in. na aranżacji wnętrz. Galeria malarstwa uzyskała klimatyzację, nowy system ogrzewania oraz pokrycie dachu szybami pochłaniającymi szkodliwe dla obiektów promienie UV. W ramach modernizacji infrastruktury zmieniony został system ogrzewania budynków z koksowego na gazowe. Zgodnie z umową podpisaną w marcu 2007 roku Muzeum Narodowe w Poznaniu uzyskało na ten cel dofinansowanie z funduszy Mechanizmu Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego w kwocie 2.923.732 EUR, co stanowi około 85% całkowitego kosztu realizacji Projektu.
Do 2007r., ze względu na nie zakończony remont pałacu, zwiedzającym udostępnione były tylko wybrane wnętrza w skrzydłach bocznych wraz z oficynami. W północnej, pierwotnie mieszczącej kuchnię pałacową i pomieszczenia dla służby, prezentowana była galeria portretów rodzinnych oraz tzw. Gabinet Londyński. Jest to rekonstrukcja jednego z wnętrz z londyńskiego mieszkania Edwarda Bernarda Raczyńskiego, ostatniego męskiego potomka tej linii rodu, a zarazem ostatniego prawowitego właściciela rezydencji.
W skrzydle południowym, przeznaczonym za czasów Raczyńskich dla gości, oglądać można było pomieszczenia przypominające kolejnych właścicieli pałacu, począwszy od buduaru rokokowego z czasów Kazimierza, przez gabinet empirowy wypełniony pamiątkami napoleońskimi oraz portretami Edwarda i jego brata Atanazego, do saloniku w stylu Ludwika XVI z wizerunkami Rogera i jego żony Konstancji z Lachmanów. Uzupełnieniem była sala jadalna oraz dziewiętnastowieczna oranżeria zlokalizowana w miejscu pierwotnej kaplicy pałacowej.
Z zespołem pojazdów konnych używanych w tego rodzaju ziemiańskiej siedzibie na przełomie XIX i XX w. zapoznać się można było w powozowni położonej przy dziedzińcu. Ekspozycję uzupełniały dwa pojazdy używane w miastach, tj. karetka fiakierska oraz ostatnia poznańska dorożka z zachowanym taksometrem, oraz osiemnastowieczne lektyki i saneczki dziecięce z 1778 r.
Udostępniana była również galeria rogalińska Edwarda Aleksandra Raczyńskiego. Zbudowana w oparciu o projekty poznańskiego architekta M. Powidzkiego mieści około 250 z ponad 300 prac ocalałych z pierwotnego zbioru. Od kilku lat rozmieszczone są one w sposób zbliżony do przedwojennego układu ekspozycyjnego.
Do spacerów zachęcał znajdujący się za pałacem ogród francuski z drugiej połowy XVIII wieku i park krajobrazowy ze skupiskiem starych dębów. Najbardziej znane spośród nich to, noszące imiona legendarnych słowiańskich braci, dęby Lech, Czech i Rus. Ich wiek ocenia się na ponad 700 lat, a obwód pnia największego z drzew, Rusa, przekracza 9 m.
Po zakończeniu w 2009 r. prac remontowych ze środków norweskich gościom Muzeum udostępniono korpus główny pałacu z odtworzoną architekturą wnętrz, lecz jeszcze bez wyposażenia, skrzydło północne pałacu z galerią antenatów i tzw. Gabinetem Londyńskim, galerię malarstwa oraz powozownię.
W czerwcu 2012 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego B. Zdrojewski podjął decyzję o dofinansowaniu projektu „Rewaloryzacja i modernizacja zespołu pałacowo-parkowego w Rogalinie, Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu – II etap” w ramach działania 11.1. „Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym” XI priorytetu „Kultura i dziedzictwo kulturowe” Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko”. W wyniku jego realizacji zostanie zakończony program całościowej rewaloryzacji i modernizacji zabytkowych budynków i najbliższego otoczenia rezydencji. W tym celu do końca 2014 r. zaplanowano:
- wykonanie dalszych prac remontowych i modernizacyjnych, w tym dekarskich, elewacyjnych i malarskich w pałacu i jego skrzydłach, galerii obrazów, stajni, powozowni, dawnej drewutni i czworaku dworskim przeznaczonym częściowo na obsługę zwiedzających (Kasa Muzeum)
- przywrócenie historycznego układu ścieżek przeddziedzińca, rekonstrukcję historycznej formy trójarkadowego mostku oraz brukowej nawierzchni dziedzińca i naprawę istniejącej wraz z wykonaniem pasa ruchu dla osób niepełnosprawnych
- naprawę i wymianę murów oporowych i ogrodzeń
- wymianę i rozszerzenie sieci elektrycznej i informatycznej
- wymianę i rozszerzenie zewnętrznej sieci wodnej i kanalizacyjnej
Oddzielnym, bardzo dużym zadaniem jest odtworzenie historycznego charakteru wnętrz korpusu głównego oraz wybranych pomieszczeń skrzydła południowego pałacu i urządzenia ich jako ekspozycji muzealnej. Ma ono polegać na:
- odtworzeniu wyposażenia dwukondygnacyjnej biblioteki na podstawie zachowanych projektów Z. Hendla z 1893 r.
- wykończeniu ścian zrekonstruowanymi tkaninami
- konserwacji i rekonstrukcji 17 pieców, ponad 200 mebli, kilkunastu tkanin, ponad 30 lamp i świeczników, konserwacji kilkudziesięciu obrazów i ram, kilkunastu zegarów, kilku witraży oraz innych niezbędnych elementów wyposażenia
Ekspozycja powozowni wzbogacona natomiast będzie o cztery pojazdy konne poddane konserwacji.
W ramach realizacji szeroko pojętej misji promocyjno-edukacyjnej i dalszego przystosowania obiektu dla osób niepełnosprawnych uruchomiony ma być również własny portal internetowy, utworzone zostanie tzw. Muzeum Dziecięce oraz Muzeum Dotykowe i inne usprawnienia dla osób z dysfunkcją wzroku.
Wartość projektu wyniosła 39 261 604,71 zł, z czego dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego wyniosło 26 082 185,43 zł.
Autor: Joanna Nowak
