Józef Pankiewicz (1866-1940) w latach 1884-1885 pobierał nauki w warszawskiej Klasie Rysunkowej u Wojciecha Gersona i Aleksandra Kamińskiego. Dzięki otrzymanemu stypendium wraz z Władysławem Podkowińskim kształcił się w Akademii w Petersburgu. Po powrocie do kraju również z Podkowińskim wynajął pracownię w Warszawie. Od 1889 artyści podróżowali po Europie poszukując inspiracji. Dwukrotnie został mianowany profesorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, której filię otworzył w 1925 w Paryżu. Od 1887 przez kolejne lata wystawiał swoje dzieła zarówno w kraju, jak i za granicą. Rozpoczął swoją twórczość w nurcie realistycznym, tworząc obrazy z życia Warszawy. Podobnie jak Władysław Podkowiński pod wpływem widzianej w 1889 r. w Paryżu retrospekcyjnej wystawy Claude Moneta zwraca się ku impresjonizmowi. Prace obu artystów z tego czasu wystawione w 1890 i 1891r. w Warszawie dają początek impresjonizmowi w Polsce. Zachwyt Pankiewicza francuskim nurtem nie trwa jednak długo. Już w 1892 r. poszukiwaniom nastrojowo-symbolicznym, odzwierciedlającym wewnętrzne przeżycia malarza. Okres ten zamknął około 1908 roku serią martwych natur, w których ujawnił swoją fascynację metafizycznym wymiarem przedmiotu. Tuż po tym, pod wpływem swego przyjaciela Pierre Bonnarda, z którym pracował na południu Francji, ale też Paula Cézanne’a i Augusta Renoira zwrócił się ku nowoczesnym, poimpresjonistycznym poszukiwaniom kolorystycznym. Rozwijając je do śmierci, oddziałał na całe pokolenie studentów w Krakowie i Paryżu, twórców polskiej odmiany koloryzmu.
Opis obrazu:
Po powrocie z Paryża w 1892 r. Pankiewicz zajął się uwiecznianiem widoków Warszawy jednak w nowej, inspirowanej malarstwem Aleksandra Gierymskiego, odsłonie. Wtedy to powstają nastrojowe nokturny – przedstawienia pejzażu lub sceny figuralnej w nocnej scenerii - ukazujące zaułki Warszawy. „Noc. Róg St. Miasta – ul. Św. Jana w Warszawie” określany był jako „Jeden z ostatnich obrazów malowanych paletą impresjonistyczną”* Obraz cechuje się silną nastrojowością podkreślaną przez chłodną kolorystykę, rozbłyski światła i lekkie zamglenie.
Obraz namalowany został w momencie przejścia artysty z widzenia impresjonistycznego w nurt bardziej symbolistyczny. W dziele widać jeszcze wpływy formalne impresjonizmu, jednak charakter przedstawienia znacznie odwodzi je od założeń tego prądu. Dominantą w dziele jest jego nastrój, a uchwycony widok staje się tylko środkiem do podkreślenia aury. Pierwszy plan otwiera widzowi przestrzeń płyty warszawskiego Rynku Starego Miasta. Oko prowadzone jest dochodzącą do rynku ulicą Św. Jana. Przestrzeń ta flankuje od prawej oświetlonym róg kamienicy, u wejścia której można dostrzec zarys postaci. Środek ulicy zajmuje bryczka wprowadzająca widza w przestrzeń drugiego planu, tworzonego przez zamglony zarys kamienic i postaci. Kompozycja utrzymana jest w chłodnych barwach, budowana rozmytym konturem sprawia wrażenie zamglonej. Pankiewicz dużą uwagę przyłożył do gry światła w zaciemnionej przestrzeni. Oświetlenie kamienic wydobywa głębie drugiego planu, natomiast jasne światła latarni na pierwszym planie pozwalają dojrzeć strukturę pokrytego mżawką bruku.
Dzieło "Noc. Róg St. Miasta - ul. Św.Jana w Warszawie" określany jest jako jedno z najlepszych z tego okresu twórczości artysty.
Tekst: Katarzyna Bartosiak
Literatura:
Galeria Rogalińska Edwarda Raczyńskiego, oprac. M.Gołąb, A.Ławniczakowa, M.P.Michałowski, [katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Poznaniu, listopad 1997-marzec 1998], Poznań 1997, poz. kat.290.
