Jacek Malczewski (1854-1929) zamiłowanie do sztuki i literatury romantycznej, w tym szczególnie poezji Juliusza Słowackiego wyniósł z domu rodzinnego. Pochodził z rodu szlacheckiego, choć niemajętnego. Ojciec Julian wspierał go na drodze kariery malarskiej. Szczególne piętno odcisnęły na młodym artyście wydarzenia roku 1863, powstanie styczniowe i późniejsze represje. Pierwszym jego pedagogiem został Adolf Dygasiński. Czas młodzieńczy 1867-1871 spędził w dworku wujostwa Karczewskich w Wielgiem. W 1873 roku rozpoczął studia w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie pod kuratelą Jana Matejki. Był uczniem Władysława Łuszczkiewicza. Kształcił się także w École des Beaux-Arts w Paryżu. Podróżował do Włoch, Wiednia, Monachium, Grecji, Azji Mniejszej. W 1896-1900 i 1910-1914 był profesorem ASP w Krakowie. W latach 1912-1914 – został jej rektorem. Zaczynał od realizmu idealizującego, następnie naturalistycznego, dominującą tematyką jego prac w tym okresie był los zesłańców na Syberii i inspiracje „Anhellim” Juliusza Słowackiego. Równolegle zaczęły się pojawiać w twórczości Malczewskiego ujęcia fantastyczne i alegoryczne. Po stracie ojca w 1884 r. powracającym motywem w twórczości Jacka Malczewskiego jest Thanatos – bóg śmierci. Po roku 1890 jego sztuka staje się na wskroś symboliczna. Dziełami manifestującymi zwrot ku stylistyce symbolizmu są: „Introdukcja” 1890 r., „Melancholia” 1890-1894 r., „Błędne koło” 1895-1897 r. Artysta podejmował tematykę egzystencjalną, historyczną, dotyczącą pozycji artysty, jego zobowiązań wobec ojczyzny i kondycji sztuki. Motywy antyczne oraz biblijne splatał z rodzimym folklorem i tak istotnym w jego dziełach polskim pejzażem. Forma, kolor, monumentalność przedstawień i ich ekspresja stały się jego znakiem rozpoznawczym.
Opis obrazu:
Przez krytyków dzieło to oceniane było jako „prawdziwie mistrzowskie”*. Tryptyki w twórczości Jacka Malczewskiego pojawiają się nader często. Stosowany przez artystę układ trójdzielny przywodzi na myśl skojarzenia ze sztuką sakralną. Idąc dalej tym tropem, część środkowa przedstawienia staje się punktem centralnym dzieła. Wrażenie to potęguje sposób zakomponowania obrazów ją flankujących. Mężczyźni namalowani „na skrzydłach” rogalińskiego tryptyku skierowani są ku postaci środkowej. To ona ukazuje cel ich podróży – odradzającą się wraz z wiosną Ojczyznę. W drodze towarzyszą im postaci anielskie. Korowód bożych wysłanników otwiera Archanioł Gabriel niosący białą lilię, następnie Archanioł Rafał ukazany z małym Tobiaszem i Archanioł Michał z mieczem. Strzegą oni wędrowców i ucieleśniają drugi funkcjonujący tytuł tryptyku „Wiarę, Nadzieję i Miłość”.
Trzy przedstawienia łączą pojawiające się na nich postaci starców różniących się fryzurami, zarostem i detalami odzienia przypominającego stroje sybirackie. Ukazani zostają oni prawie do pasa. Ich sylwetki wypełniają praktycznie cały kadr pola obrazowego. Znaczące jest pojawiające się na obrazach tło z elementami krajobrazu ujętego w różnych porach roku, z postaciami anielskimi. Warto zaznaczyć, iż nieprzypadkowa jest także odmienna, dominująca kolorystyka poszczególnych kwater.
Zaczynając od lewego skrzydła, widzimy postać mężczyzny ukazaną z prawego profilu, zwróconą w prawą stronę. Starzec z łysiejącym czołem i gęstymi, siwymi już wąsami wspiera lewą dłoń na drewnianej lasce. W prawej ręce dzierży brązową, sybiracką czapkę. Na ramionach narzucony ma płaszcz. Elementem zwracającym uwagę widza jest biały kołnierzyk zapiętej na ostatni guzik odświętnej koszuli i ozdobne wykończenie nałożonej na nią kamizelki. Wykorzystane przy malowaniu postaci ugry, brązy i szarości kontrastują z niezwykle żywą i jasną kolorystyką tła. Za sylwetką mężczyzny rozciąga się wspaniały widok na pokryte bujnymi, barwnymi kwiatami i zieleniącymi się zbożami i trawami łąki, ogrody oraz pola. Ponad rozkwitającą przyrodą zarysowuje się linia horyzontu i pokryte białymi, skłębionymi obłokami błękitne niebo. Wytyczoną pomiędzy łanami ścieżką kroczy pierwsza na czele anielskiego pochodu postać Archanioła Gabriela. W dłoniach niesie gałązkę białych lilii. Symbol Zwiastowania i Bożego posłannictwa. To ku niemu kieruje swój wzrok mężczyzna.
Anielski korowód znajduje swą kontynuację na prawym skrzydle tryptyku. Ukazana na nim z profilu postać mężczyzny zwrócona jest w lewą stronę. Włosy starca są nieco krótsze, równo przystrzyżone, twarz okala siwa broda. Obie dłonie złożył na drewnianej lasce. Trzyma w nich sybiracką czapkę. Z ramion jego zsuwa się brązowy płaszcz. Starzec spogląda przed siebie. W tle nie widzimy już wiosny, która przeminęła. Dominujące w krajobrazie brązy i szarości, ścierniska, świeżo zaorane połacie ziemi pozwalają domniemywać, iż nadeszła jesień. Czerwieniejące się skłębione obłoki odcinają się na tle lekko zielonkawego nieba. Dzień chyli się ku końcowi. Ale pielgrzymi nie ustają w swej wędrówce. Przedstawiony w odcieniach czerwieni Archanioł Rafał udzielił schronienia pod swymi skrzydłami małemu Tobiaszowi. Pochód zamyka namalowana na skraju płótna sylwetka dzierżącego uniesiony ku górze miecz – Archanioła Michała.
Przedstawienie centralne ukazuje mężczyznę zwróconego ‘en face’, na wprost widza. Oczy ma jednak spuszczone. Długi zarost i włosy pozwalają domniemywać, iż z trzech postaci, to on spędził w drodze najwięcej czasu. Lewą dłoń zaciska na srebrnym krucyfiksie. Odziany jest w sybiracki płaszcz i czapkę. Za nim rozpościera się widok na pokryty jeszcze topniejącymi śniegami sad i zabudowę folwarczną z ostańcami wysokich kominów spalonego domostwa. Pojawiające się w tle bociany pozwalają dookreślić przedstawioną porę roku jako przedwiośnie. Moment przebudzenia, powrotu do życia, zmartwychwstania otaczającej postać przyrody. To miejsce i czas, do którego zmierzają utrudzeni wędrowcy.
Postaci anielskie są bohaterami często pojawiającymi się na obrazach Jacka Malczewskiego. W tym ujęciu wyznaczają swoisty porządek hieratyczny i chronologiczny przedstawienia. Na czele Archanioł Gabriel jako wysłannik, przynoszący nadzieję, ale i skłaniający do podjęcia walki, wyzwania. Archanioł Rafał będący opiekunem podróżnych, szczęśliwie sprowadzający ich z powrotem do domu. I Archanioł Michał wiązany z dniem Sądu Ostatecznego, patron walczących żołnierzy. Posłaniec, stróż i rycerz. Istoty z pogranicza świata duchowego, boskiego i ziemskiego. Przybierające często ludzką postać, ale należące do odmiennej sfery niematerialnej. W tym ujęciu stają się widomymi znakami Bożej obecności. Wyznaczają początek podróży mężczyzny i jej kres. Ponadto, zapewniają o Bożej opiece nad podejmującym trud wędrówki. Skłaniają bohatera do całkowitego zawierzenia jej.
Dopełnieniem interpretacji tryptyku zdaje się być drugi funkcjonujący tytuł dzieła - „Wiara, Nadzieja, Miłość”. Zwraca on uwagę na trzy Cnoty Boskie. Wiarę, zobrazowaną w części środkowej tryptyku, nadzieję – utożsamianą tu z wizerunkiem i obecnością zielono odzianego Archanioła Gabriela, Bożego posłańca, oraz miłość – która objawiać się może pod postacią dających schronienie niewinnym anielskich czerwonych skrzydeł, czy też w obietnicy sprawiedliwego sądu i opieki na nimi Archanioła Michała. Przedstawiona wędrówka może być utożsamiana zarówno z podróżą człowieka przez życie, jak i w wymiarze wiary – z wyprawą zgłębiającą ślady Bożej obecności, czy w ujęciu martyrologiczno-patriotycznym – z wędrówką ku tak długo oczekiwanej niepodległości.
Tekst: Agnieszka Wajroch
Literatura:
Galeria Rogalińska Edwarda Raczyńskiego, oprac. M.Gołąb, A.Ławniczakowa, M.P.Michałowski, [katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Poznaniu, listopad 1997-marzec 1998], Poznań 1997, poz. kat.227.
