„Wieczór letni” Józefa Chełmońskiego. Prezentacja nowego dzieła w kolekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu.

17 czerwca 2023 r., na aukcji sztuki dawnej w Desa Unicum, Muzeum Narodowe w Poznaniu zakupiło dzieło Józefa Chełmońskiego Wieczór letni z 1875 r. (olej na płótnie, 84 × 117 cm). Józef Chełmoński jest jednym z najwybitniejszych polskich malarzy 2. poł. XIX i początku XX w. Obraz ten, niezwykle ważny w twórczości artysty, pojawił się na rynku sztuki po 133 latach nieobecności. Namalowany został w Pracowni w Hotelu Europejskim w najlepszym okresie twórczości Artysty (w tym samym czasie powstaje m.in. słynne Babie lato, własność Muzeum Narodowego w Warszawie). Wieczór letni jest wybitną kompozycją, która zawiera wiele historyczno-artystycznych kontekstów. Uderzająca jest oryginalność wątków ikonograficznych, poprzez splecenie w jednym dziele dwóch ważnych tradycji: obrazowania wnętrz, będących zawsze metaforą duszy oraz wyobrażenia otwartego okna – symbolizującego artystyczną twórczość. Obraz ten, wraz z Babim latem, jest także wybitną realizacją malarstwa realistycznego. Wizerunek młodziutkiej marzącej dziewczyny ukazanej na tle otwartego okna, jest kwintesencją polskiego XIX-wiecznego malarstwa, nasyconego zawsze pierwiastkiem romantycznym.

Pokaz jest czynny od 22.09 do 8.10.2023.

Wydarzenia towarzyszące pokazowi obrazu „Wieczór letni”

__

Józef Chełmoński – czuły obserwator natury

Józef Chełmoński (1849-1914) jeden z najważniejszych twórców realizmu w Polsce, czuły obserwator natury i mistrz artystycznego warsztatu, doskonalonego w warszawskiej Klasie Rysunkowej Wojciecha Gersona oraz na studiach w Monachium. Mistrzowsko przedstawiał naturę, sceny z życia folwarku, podwórka, jarmarki, spotkania przed karczmą, rozpędzone w ukraińskich stepach końskie zaprzęgi, ale też pełne melancholii, nastrojowo romantyczne sceny wiejskiego życia. Wśród tych ostatnich szczególne miejsce zajmuje nokturn Wieczór letni, arcydzieło malowane z pamięci, wspomnienie ukraińskiej podróży, którą artysta odbył w 1874 r. Badania konserwatorskie wykazały, że obraz został namalowany na szkicu Antoniego Piotrowskiego. Powstał bowiem w pracowni mieszczącej się w warszawskim Hotelu Europejskim, gdzie we wrześniu tego właśnie roku zamieszkali Józef Chełmoński, Stanisław Witkiewicz i Antoni Piotrowski, a nieco później także Adam Chmielowski. Artyści stworzyli unikalną, niezwykle twórczą wspólnotę – Chełmoński namalował w pracowni dziewiętnaście płócien. Wkrótce jednak, w grudniu 1875 r., zniechęcony krytyką artysta wyjechał do Paryża, gdzie spędził kilkanaście lat pełnych artystycznych sukcesów. W 1889 r. otrzymał Grand Prix na paryskiej Wystawie Powszechnej. Na fali uznania w warszawskim TZSP zorganizowano „Wystawę obrazów Józefa Chełmońskiego”, która spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem krytyki i publiczności. Wtedy to po raz ostatni przed 2023 r. publicznie prezentowano Wieczór letni.

__

Romantyczna scena odpoczynku

Obraz uchodził za zaginiony, dlatego jego pojawienie się na aukcji sztuki dawnej w Desa Unicum stało się sensacją, nie tylko w świecie muzealników. Olśniewające dzieło artysty, po 133 latach nieobecności pokazano publiczności. W dniu 15 czerwca 2023 roku trafił on do kolekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu, dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pozyskanej decyzją Premiera RP Mateusza Morawieckiego z rezerwy centralnej Budżetu Państwa. Zakupowi dzieła towarzyszyły ogromne emocje, a włączenie obrazu do muzealnych zbiorów – prawdziwe wzruszenie.

Kompozycja przedstawia wieczorną scenę we wnętrzu pokoju – romantyczną, pełną liryzmu. Przez otwarte okno wpada księżycowe światło i wiatr wydymający białą firankę. Przy oknie, na niskim taborecie, w pozie wyczerpania i bezsilności siedzi młoda kobieta z opuszczonymi rękoma, oparta o ścianę i krawędź framugi. Jest odwrócona w stronę ciemnego wnętrza, tyłem do widza i do pejzażu z błyszczącą gwiazdą i dwoma białymi psami. Widać zaledwie fragment twarzy dziewczyny. Jej ciemne włosy, splecione w dwa warkocze, ozdobione są herbacianą różą. Na tren sukni rzucony został kapelusz z błękitną kokardą. Przyczepione do niego sznurki dziewczyna trzyma w opadających dłoniach. Na jednej z nich widać okazałą bransoletę. Obok, na czerwonym stołku, w plamie światła leży biała parasolka. Podobnie jak zdjęty z głowy kapelusz, jest atrybutem przechadzki na słońcu, wspomnieniem minionego dnia. Srebrny blask zalewa monumentalną postać kobiety i niknie w zagięciach sukni, rzeźbiarsko różnicując jej fakturę. Mistrzostwo w kształtowaniu kompozycji i nastroju Chełmoński osiąga poprzez operowanie światłem, inspirowane monachijskim Stimmungiem. Artysta kształtuje nawet sferę dźwięku, malarsko sugerując brzęczenie chrząszczy wpadających przez okno i szelest wykrochmalonej spódnicy.

Scena przy oknie zajmuje dominującą połowę płótna. Druga, lewa część – oddzielona skrzydłem otwartych drzwi – przedstawia zanurzony w mroku widok sąsiedniego wnętrza. Księżycowa poświata odbija się na gałce drzwi srebrnym blikiem, który wydaje się odpowiednikiem gwiazdy za oknem. Za drzwiami ukazany został elegancki mężczyzna w białej koszuli i czarnym smokingu, palący fajkę z bardzo długim cybuchem, a obok niego ledwie widoczna stojąca postać służącego. Przed progiem, w pokoju dziewczyny, siedzi zwrócony w jej kierunku wysmukły czarny pies – negatyw białego, ukazanego w pejzażu. Pełni on rolę pośrednika pomiędzy dwiema przestrzeniami, strażnika spokoju dziewczyny, broniącego do niej dostępu. Tymczasem jej spojrzenie, zaledwie widoczne dla widza, prowadzi ku mrocznej głębi z figurami mężczyzn. Ich zagadkowa obecność zmienia znaczenie rodzajowej, romantycznej sceny odpoczynku w tajemniczą, niepokojącą narrację, którą tworzy i poza dziewczyny odwróconej od natury, od księżycowego widoku za oknem w stronę czekającego gościa, i czujność psa na progu, i tytoniowy dym.

Prezentacja obrazu Wieczór letni  w Galerii Malarstwa i Rzeźby MNP w szczególnym kontekście sztuki europejskiej, specjalnie na tę okazję przygotowana, poprzedza wystawę czasową „Ukryte znaczenia. Motyw wnętrz w malarstwie polskim od XIX do XXI wieku”, która odbędzie się w poznańskim Muzeum w terminie 12.09. 2024–15.12.2024. 

Pokaz Wieczoru letniego w dniach 22.09–8.10.2023 zapowiada też wielką monograficzną wystawę Józefa Chełmońskiego, która odbędzie się w Muzeum Narodowym w Warszawie (26.09.2024–26.01.2025), w Muzeum Narodowym w Poznaniu (2.03–29.06.2025) i w Muzeum Narodowym w Krakowie (8.08.2025–30.11.2025).    

Oprac. Agnieszka Skalska