WOJCIECH GERSON, Krajobraz tatrzański, 1893

Wojciech Gerson (1831–1901)
Krajobraz tatrzański (Wyschnięty potok w Tatrach), 1893

olej na płótnie
(depozyt Muzeum Narodowego w Warszawie)

„W Tatry jeździł Gerson corocznie prawie, latem, pomiędzy rokiem 1885 a 1900. Jeżeli nie mógł jechać na całe lato, wpadał choć na trzy, cztery tygodnie. Po prostu bez Tatr żyć nie mógł, tęsknił do nich i witał zawsze jednakim zachwytem i radością” – wspomina córka malarza.
Pierwsza wyprawa artysty w Tatry odbyła się w 1860 roku, ale to właśnie obrazy z ostatnich piętnastu lat życia wydają się tymi najpiękniejszymi. To w nich Gerson odchodzi od akademickiej maniery i klasycznego wylizania; wzmacnia dramatyczne efekty wysokogórskich pejzaży szorstką fakturą kładzionej szpachlą farby. Widać to wyraźnie w poznańskim Krajobrazie tatrzańskim. Wąwóz ujęty został z żabiej perspektywy tak, by widz miał wrażenie, iż stoi u podnóża gór. Realistycznie malowane elementy pejzażu: skały i kamienie, powalone drzewa, przybliżają twórczość Gersona do obrazów francuskiego przedstawiciela realizmu – Gustave’a Courbeta. Kolorystyka dzieła utrzymana jest w wąskiej gamie zieleni, brązów i szarości, i nie odbiega zasadniczo od innych tego typu pejzaży warszawskiego artysty. Dużą rolę odgrywa w obrazie światło: rozproszone, ale z wyraźnymi cieniami sugerującymi kierunek padania słońca.
Gerson obrazy olejne z widokiem Tatr malował w warszawskiej pracowni, opierając się na własnej pamięci i wykonanych w górach szkicach. Te studia olejne lub akwarelowe były dziełem jednego posiedzenia i zajmowały mu najwyżej dwie godziny. Zjawiska przyrody notował bardzo szybko: kilkanaście kresek, parę plam barwnych. Potem przenosił je na większe płótno, rzadko kiedy poprawiał. Przedstawiał zazwyczaj najwyższe partie gór lub same ich wierzchołki z otaczającym je niebem i pędzącymi chmurami.
Wojciech Gerson znany jest przede wszystkim z obrazów historycznych. Chciał na tym polu konkurować z Matejką, ale z krakowskim mistrzem nie miał szans. Jego płótna były zbyt akademickie – doskonałe technicznie i rysunkowo, ale pozbawione werwy i dynamiki, chłodne w scenach figuralnych. Dostrzegał to również Stanisław Witkiewicz, malarz, ale i krytyk sztuki, i zastanawiał się, dlaczego Gerson nie skupia się na malowaniu pejzaży, w których jest naprawdę dobry. To akurat łatwo zrozumieć, gdyż w drugiej połowie XIX wieku to właśnie malarstwo historyczne cieszyło się największym uznaniem. Trzeba pamiętać, że Gerson był akademikiem i to przywiązanie do akademickiej hierarchii oraz poczucie narodowego obowiązku kazały mu poświęcić się malarstwu historycznemu.
Gerson to także człowiek instytucja. Związany z Warszawą, w latach 1872–1869 był profesorem w Klasie Rysunkowej, brał udział w powołaniu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, pisał artykuły i książki o sztuce. Przetłumaczył na język polski Traktat o malarstwie Leonarda da Vinci. Był, obok Jana Matejki, najważniejszym pedagogiem polskich artystów drugiej połowy XIX wieku. Wśród jego uczniów znaleźli się m.in. Józef Chełmoński, Władysław Podkowiński, Józef Pankiewicz, Jan Stanisławski czy Leon Wyczółkowski. Ten ostatni zresztą też zakochał się w Tatrach…

tekst: Katarzyna Grabowska

A Tatra Landscape (Dried-up Brook in the Tatras), 1893
oil on canvas
(deposit of the National Museum in Warsaw)

„Gerson went to the Tatra Mountains almost every year, in summer, between 1885 and 1900. If he was unable to stay throughout the summer, he came at least for three or four weeks. He simply could not live without the Tatras, missed them a lot and always welcomed them with unending enthusiasm and joy”, recalls the painter’s daughter.
The artist’s first trip to the Tatras took place in 1860, but the paintings from the last fifteen years of his life seem to be the most fascinating. It is in them that Gerson departs from academic mannerism and classical polishing of details; he enhances the dramatic effects of the high-mountain landscapes with the rough texture of paint applied with a spatula. This is clearly visible in the Tatra Landscape from Poznań. The canyon is shot from below so that the viewer has the impression of standing at the foot of the mountains. The realistically painted landscape elements such as cliffs, stones, and fallen trees bring Gerson’s art closer to the paintings of the French representative of realism, Gustave Courbet. The colours of the work are within a narrow range of greens, browns, and greys, and do not differ substantially from other landscapes of this type by the Warsaw artist. Light plays a major role in the painting; it is diffuse, but with clear shadows implying the direction of the sunlight.
Gerson painted his oils with views of the Tatra Mountains in his Warsaw studio, relying on his memory and the sketches made on site. These oil or watercolour studies were the work of a single sitting and took him no more than two hours to complete.
He quickly recorded the phenomena of nature: a dozen or so lines, a few spots of colour. He would then transfer them to a larger canvas, rarely revising his work. He usually depicted the highest mountain regions or their summits with the surrounding sky and rushing clouds.
Wojciech Gerson is best known for his historical paintings. He wanted to compete with Matejko in this field but was no match for the master from Krakow. His own canvases were too academic, perfect in terms of technique and drawing, but lacking panache and dynamism, cool in the figural scenes. The painter and art critic Stanisław Witkiewicz was also aware of it and wondered why Gerson did not concentrate on painting landscapes, at which he really excelled. This is fully understandable since in the latter half of the 19th c. historical painting enjoyed the highest esteem. Importantly, Gerson was an academic and his respect for academic hierarchy and a sense of national duty made him dedicate himself to historical painting.
Gerson was a versatile man. Associated with Warsaw, between 1872 and 1869 he was a professor in the Drawing Class, co-founded the Society for the Promotion of Fine Arts, wrote articles and books about art. He translated into Polish Leonardo da Vinci’s Treatise on Painting. Along Jan Matejko, he was the most influential teacher of Polish artists of the latter half of the 19th c. His students included e.g. Józef Chełmoński, Władysław Podkowiński, Józef Pankiewicz, Jan Stanisławski, and Leon Wyczółkowski. The last one was himself enamoured of the Tatras.