JACEK MALCZEWSKI, Thanatos I, 1898

Jacek Malczewski (1854–1929)
Thanatos I, 1898

olej na płótnie, 124,5 × 74
nr inw. MNP Mp 1725

Thanatos, wraz z dwoma obrazami o tym samym tytule (w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie i Muzeum Sztuki w Łodzi), otwiera jedną z najistotniejszych i najdłuższych serii w twórczości Malczewskiego, poświęconą wyobrażeniom śmierci. W obrazie poznańskim, podobnie jak w większości dzieł tworzących tę serię, indywidualne, autobiograficzne treści łączą się z symboliką uniwersalną. Znakiem odsyłającym do życia malarza jest bielejący w tle dwór – wyobrażenie domostwa w Gardzienicach, gdzie kilkanaście lat przed powstaniem płótna zmarł ojciec artysty; symbolem uniwersalnym jest Tanatos (gr. Thánatos) – uosobienie śmierci. W jego postaci, przedstawionej z trzema parami skrzydeł, z rozpiętym na jednej z nich całunem, połączył Malczewski – jak interpretowano – wywiedzione z różnych kręgów kulturowych wyobrażenia tematu: elementy uskrzydlonego geniusza śmierci z popularnym wyobrażeniem personifikującym ją jako kobietę z kosą. Jest w obrazie także, tak charakterystyczne dla wielu dzieł serii, zespolenie wyobrażenia śmierci z ideą życia: tutaj w związaniu kobiecego łona i pojemnika zwanego kuszką, do którego anioł-żniwiarz po skończonej pracy odłoży osełkę. W postaci kobieco-chłopięcego anioła został również przywołany mit androgyne mówiący o tęsknocie symbolistów końca wieku do zagubionej „prajedni”: mit ten dopowiadają znaki słońca i księżyca na anielskich skrzydłach wywiedzione z symbolicznej figury Rebis, w tradycji hermetycznej oznaczającej androgyne. Zanim jednak odsłonięte zostaną wszystkie znaczenia symboliczne, nieodparcie oddziałuje jego sensualność. Obraz jest nokturnem, a kolory nocy, mocą archetypu związane ze śmiercią, przybrały tu metaliczny, sugestywny ton. Nocne światło odbija się na ostrzu kosy, rozświetla miedzianym blaskiem obrzeża skrzydeł, nadaje połyskliwość szarości ciała i bieli całunu, na koniec zaś rozświetla wejściowy portyk dworu. Związuje ono monumentalnego anioła śmierci na pierwszym planie i cofnięte w głąb obrazu domostwo; jego chłód zapowiada nieodwracalność losu.

tekst: Maria Gołąb

Thanatos I, 1898
oil on canvas, 124.5 × 74

Thanatos, along with two other paintings bearing the same title (in the collection of the National Museum in Warsaw and the Muzeum Sztuki in Łódź), started one of the most significant and extended series in Malczewski’s oeuvre, one dedicated to the images of death. In the Poznań painting, as in the majority of the works making up the series, autobiographic and individual elements are intertwined with universal symbolism. The white manor in the background, standing for a house in Gardzienice where the artist’s father died a few years before the picture was painted, is an element tied with the author’s biography. Thanatos (Greek Thánatos), an embodiment of death, is a universal symbol. According to critics, the figure of Thanatos, shown with three pairs of wings, a death shroud stretched on one of them, combines death imagery taken from a variety of cultures. There are elements of a winged genius of death and of a popular image personifying death as a woman with a scythe. Moreover, the painting shows a merger of the image of death with the idea of life, characteristic also of many other works of this series. In this particular case we see a combination of a woman’s womb and a case known as kuszka, where the harvester-angel lays a honing stone after his labour. In turn, the figure of the womanly-boyish angel is a reference to the myth of androgyne, testifying to the yearning of the Symbolists of the end of the century for a lost inherent unity of the universe. This myth is also alluded to by the signs of the sun and moon on the angel’s wings, derived from the symbolic figure of Rebis, which stood for androgyne in the hermetic tradition. Yet, before all the symbols are unravelled, the painting arrests the viewer by its sensuality. It is a nocturne, and the colours of the night, on the strength of the archetype connected with death, assume here a metallic, suggestive tone. The night-time light is reflected in the blade of the scythe. It moreover illuminates the rims of the wings with a copper glow, contributes to the grey shine of the body and the whiteness of the shroud, and ultimately lights up the entrance portico of the manor. This light joins the monumental angel of death in the foreground and the house in the background; its chill foreshadows the irreversibility of fate.