FRANCISZEK SMUGLEWICZ, Herakles na rozstajnych drogach, 1780-1784

Franciszek Smuglewicz (1745–1807)
Herakles na rozstajnych drogach, 1780–1784

olej na płótnie, 156 × 166
nr inw. MNP Mp 390

Jeden z najwybitniejszych malarzy polskich epoki Stanisława Augusta Poniatowskiego, działał najpierw w Rzymie (1763–1784), później w Warszawie, a od 1797 r. w Wilnie, gdzie jako profesor malarstwa tamtejszego uniwersytetu stworzył szkołę tzw. klasycyzmu wileńskiego. Intelektualną i artystyczną formację kształtował przede wszystkim w Rzymie, w trakcie wieloletniej współpracy z artystycznym i naukowym środowiskiem neoklasycystów aktywnych we Włoszech od odkrycia Herkulanum (1738) i Pompejów (1748). Najistotniejszym jego ówczesnym dokonaniem były rysunki dokumentujące malowidła w odkopywanych ruinach Złotego Domu Nerona, sporządzone wspólnie z Vincenzo Brenną. Opublikowane w 1776 r. w albumie Vestigia delle Terme di Tito e loro interne pitture, odegrały istotną rolę w kształtowaniu klasycyzmu europejskiego.
Tak jak i inni klasycyści, po tematy do swoich obrazów Smuglewicz sięgał do starożytnych twórców greckich, tu – do opowieści Ksenofonta o młodzieńczych losach greckiego herosa. Zgodnie z klasyczną teorią sztuki, wybrał z antycznego tekstu jego moment kluczowy: Heraklesa w chwili wahania. Przedstawił bohatera pogrążonego w zadumie, niezważającego na symbolizującą rozwiązłość półnagą postać kobiecą z lirą w ręku i teatralną maską przy stopach ani na Pallas Atenę, uosabiającą mądrość i męstwo, z przynależnymi jej atrybutami: sową, hełmem i głową Gorgony. Malarską narrację dopowiada w obrazie znaczący gest Ateny, kierujący uwagę ku świątyni na wzgórzu (wzorowanej na świątyni Westy w Tivoli, alegorycznej twierdzy cnoty) i zapowiadający czekającą bohatera drogę ku doskonałości. Mimo przestrzennego, późnobarokowego w charakterze tła obraz jest jednym z najważniejszych dzieł wczesnego klasycyzmu polskiego. Decydują o tym klarowność kompozycji, dominacja linearnych wartości w sposobie przedstawienia pierwszoplanowej sceny i kolorystyka obrazu oparta na kontraście czystych barw. Budująca klimat moralnej podniosłości powaga postaci odzianych w antyczne kostiumy oraz elegijny nastrój pejzażu wzmacniały moralizatorskie przesłanie, odkrywały zarazem nacechowaną dydaktyzmem postawę twórcy zaangażowanego w życie publiczne.

tekst: Maria Gołąb

Hercules at the Crossroads, 1780–1784
oil on canvas, 156 × 166

One of the most esteemed Polish painters of the reign of Stanisław August Poniatowski, active initially in Rome (1763–1784), then in Warsaw, and from 1797 in Vilnius, where as a professor of painting at the local university he established a school of so-called Vilnius Classicism. His intellectual and artistic formation took place primarily in Rome, in the course of longstanding cooperation with the artistic and scholarly circles of Neoclassicists active in Italy since the discovery of Herculanum (1738) and Pompeii (1748). His most significant achievement at that time were drawings made together with Vincenzo Brenna, documenting paintings discovered in the excavated ruins of Nero’s Golden House. Published in 1776 in an album Vestigia delle Terme di Tito e loro interne pitture, they played a major role in the development of European Classicism.
As other Classicists, Smuglewicz owed his themes to ancient artists, in this case to Xenophon’s story on the youth of the Greek hero. In line with the Classical art. theory, the artist focused on a key moment of the ancient text, namely the time when Hercules is hesitant. He showed the pensive hero who disregards the half-naked woman, a symbol of debauchery, reclining with a lyre in hand and a theatrical mask at her feet. He pays no heed either to Pallas Athena, personifying wisdom and valour, representing with her attributes: an owl, a helmet, and Gorgona’s head. The painter’s narration is supplemented in the picture by Athena’s telling gesture – the indication of a temple on a hill (patterned on Vesta’s temple in Tivoli, an allegorical stronghold of virtue). This foreshadows the hero’s prospective path to perfection. In spite of a spatial late-Baroque background, the work is one of the major paintings of early Polish Classicism. Its main Classicist features are the clarity of composition, a domination of angular forms in the depiction of the foreground scene and finally the colour range, based on contrasting pure hues. The seriousness of the figures clad in ancient costumes, adding to the climate of moral sublimity, as well as the elegiac mood of the landscape enhance the moralising message and show the didactic approach of the artist, who was an active participant public life.